[]

35 

 

 

 

tatarların   zorla  xristianlaĢ masından  bəhs  edən  "Çolpan  yolduzu"  ("Dan  u lduzu")  əsəri  də  olmuĢdur.Birinci  rus 

inqilabı  illərində  Ġbrahimov  siyasi  mübarizəyə  qoĢulmuĢ,  Ümumrusiya  müsəlmanlannın  qurultaylarında  fəal  iĢtirak  etmiĢdir. 

Yaradılması birinci qurultayda qərara alınmıĢ "Ġttifaqi-müslimin" partiyasının məramnaməsi və nizamnaməsini hazırlayanlardan 

biridir.  O,  "Ġttifaqi-müslimin"  partiyasının  müsəlmanlan  birləĢdirmək  məramını  açıqlayaraq yazırd ı:  "Müsəlmanlar  arasında 

qohumluq  və  hə mrəylik  sözdə,  kağız  üzərində  deyil,  onların  ürəyində  və  qanındadır.  Buna  görə  də  təkcə  Rusiya 

müsəlmanlarının  deyil,  bütün  dünya  müsəlmanların ın  ittifaqı  bərqərar  o lmalı,  bütün  müsəlmanlar  bir  istiqamətdə  hərəkət 

etməlidirlər. Belə isə mən nə üçün "Ġttifaqi-islamın" (islam birliyinin - "panislanizm" in) ə leyhinə hərəkət et mə liyə m?". 

"Ġttifaqi-müslimin"  partiyasının  15  nəfərdən  ibarət  daimi  fəaliyyət  göstərən  Mərkəzi  Ko mitəsinin  nəzdində 

Əlimərdan  bəy  TopçubaĢov  və  Molla  Abdulla  Tonayevin  daxil  olduğu  3  nəfərdən  ibarət  büronun  üzvlərindən  biri  də 

Ə.Ġb rahimov idi. 

Birinci  rus inqilabın ın  məğlubiyyətindən sonra ölkədə Stolıpin irticası Ģiddətlənərkən Ġbrahimov da Ġstanbula mü-

hacirət et miĢ, "Türk ocağı" dərnəyinin fəaliyyətində iĢtira k et miĢ, "Türk yurdu" jurnalı ilə ə mə kdaĢlıq et miĢdir.  1913  ildə 

Ġstanbulda  Ə.Ġbrahimovun  redaktorluğu  ilə  "Ġslam  dünyası"  adlı  məcmuə  çıxmıĢdır.  Ġbrahimov  ö mrünün  bir  h issəsini 

Tokioda yaĢamıĢ, yaponlar arasında islamın təbliğinə böyük əmək sərf etmiĢdir. 

Ġbrahimovun  Azərbaycanla  sıx  əlaqələri  o lmuĢdur.  20  əsrin  əvvəllərində  "ġərqi-Rus",  "Həyat"  və  s.  qəzetlərdə 

məqa lələ ri dərc  edilmiĢ, ict ima i-siyasi fəaliyyəti A zərbaycan mətbuatında vaxtaĢırı iĢıq landırılmıĢdır. O da, ö z növb əsində, 

"Ülfət" qəzetində M.Ə.Sab irin Ģerlərini dərc etdirmiĢdir.  Lakin A zərbaycan  mətbuatının Ġbrahimova  münasibəti birmənalı 

olmamıĢ, bir sıra fıkirləri C.Məmmədquluzadə, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev və b. tərəfindən tənqid edilmiĢdir. 

Əd:.  Bayramlı  O.,Türkçülük və"Həyat" qəzeti,Hüseynzadə Ə.,  Türklər  kimd ir və  kimlərdən  ibarətdir? kitabında, 

B.,  1997;  Mustafayev  T.,  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  islam  ideologiyası  və  onun  tənqidi,  B.,  1973;  T a h i r i 

M.,ġərqin  səyyah  fılosoflarından  biri  ƏbdürrəĢid  Ġbrah im,  " Yeni  A zərbaycan"  qəzeti,  2003,  29  iyun;  Гайнуллин  М., 

Татарская литература и публицистика, Казань, 1983. 

 

ĠCTĠMAĠ TƏġ KĠLATLARIN ĠCRAĠYYƏ KOMĠTƏS Ġ 

-Rusiyada Fevral inqilabından (1917) sonra təĢkil o lunmuĢ Müvəqqəti hökumət in yerli idarəet mə  orqanları. Cənubi 

Qafqazın  idarəsi  üçün  Xüsusi  Zaqafqaziya  Komitəsi  (XZK;  rus  dilində  OZAKOM-Osobıy  Zakavkazskiy  Ko mitet  adlanır) 

təsis edilmiĢdi. Quberniya və  qəza larda  ictima i təĢkilatların  ic raiyyə ko mitələri yerli idarəet mə  orqanları oldu. Ma rtın  3-də 

Bakı ġəhər  Du ması  ictimai təĢkilatların  müvəqqəti  komitəsini  yaratmağı  qərara  aldı,  5-də  Bakı  Ġctimai  TəĢkilatlar ġu rası 

yaradıldı,  17-də  isə  onun  icraiyyə  komitəsi  seçildi  (bax  Bakı  İctimai  Təşkilatlar  Şurası  və  onun  Müvəqqəti  İcraiyyə 

Komitəsi).  Ġcraiyyə  ko mitəsinin  tərkibinə  L.L.Bıç  (sədr,  sonra  onu  V.Ġ.Frolov  əvəz  et miĢdi),  Mə mməd  Həsən  Hacınski, 

Ġbrahim bəy Heydərov və b. daxil id i.  Yelizavetpolda (G ə n c ə) icraiyyə ko mitəsinin  sədri Xəlil bəy Xasməmmədov seçil-

miĢdi.  Ġcraiyyə  ko mitələri  ictimai  təhlü kəsizliyi  təmin  et məli  və  yeni  dövlət  qanunların ı  həyata  keçirməli  idi.  Onlar 

quberniya  və  qəza   ko missarlarını  təyin  ed irdilər.  Xüsusi  Zaqafqaziya  Ko mitəsi  əldə   edilmiĢ  təcrübəni  nə zərə   almaqla, 

aprelin  27-də  "Zaqafqaziyada  yerli  idarəet mənin  təĢkili  haqqında"  qərar  qəbul  etdi.  Qərara  uyğun  olaraq,  icraiyyə 

ko mitə lərinə yeni seçkilər keç irilmə li idi. La kin  bu seçkilər də yaĢamağa qadir yerli idarəçilik sistemi yarada b ilmədi. Ba kı 

Soveti 1917  il  Oktyabr çevriliĢindən sonra Bakıda hakimiyyəti ələ almağa cəhd göstərdi. Sovet oktyabrın  27-də keçirilən 

yığıncağında ali hakimiyyət orqanı kimi  Ġctimai  Təhlükəsizlik  Ko mitəsi  yaratmağa  nail  oldu.  La kin Sovetdə  mövqelərini 

möhkəmləndirən  bolĢeviklər  Bakıda  ali  hakimiyyət  orqanı  kimi  Bakı  Soveti  Ġcraiyyə  Ko mitəsini  (sədr  S.ġau myan) 

yaratdılar.  Təkhakimiyyətliliyə  can  atan  Ġcraiyyə  Ko mitəsi  noyabrın  12-də  Bakı  Soveti  ictimai  təhlükəsizlik  ko mitəsinin 

ləğvi  haqqında  qərar  qəbul  etdi,  noyabrın  22-də  ict ima i  təĢkilatla r  Ģurası  bura xıld ı.  Siyasi  Ģ əraitin  mü rəkkəbləĢ məsi  ilə  

əlaqədar,  Yelizavetpol  quberniyasında  hərbi  vəziyyət  elan  olundu,  16  nəfərdən  ibarət  ictimai  təhlükəsizlik  komitəsi 

yaradıldı. Ġcraiyyə ko mitələri azərbaycanlıların dövlət idarə orqanlarına cəlb edilməsində müəyyən rol oynadı. 

Əd.:  Azərbaycan  tarixi,  7  cilddə,  c.5,  B.,  2001;  Мильман  А.,  Политический  строй  Азербаиджана  в  XIX  веков  Б.,  1966;  История 

государства и права Азербаиджанской ССР, Б.,  1964. 

 

 "ĠCTĠMAĠYYUN-AMĠYYUN"  ("  M  ü  c  a  h  i  d  "  )  -  Ġran  Sosia l-De mokrat  Part iyası;  iranlı  (əsasən,  Cənubi 

Azərbaycandan olan) fəhlələ rin Ba kı bolĢevik təĢkilatı və onun "Hümmət" qrupunun fəal  kö məyi  ilə  1905  ilin sonlarmda 

yaradılmıĢ  ilk  sosial-demo krat  təĢkilatı.  Azərbaycan  azadlıq  hərəkatı  tarixində  partiyanın  əhəmiyyətli  rolu  olmuĢdur. 

"Ədalət"  qrupu  (1904)  əsasında  yaradılmıĢ,  sonralar  (1917  ildə)  "Ədalət"  partiyasımn   özəy ini  təĢkil  etmiĢdir.  Yarad ıl-

masında Nə riman Nə rimanovun mühüm rolu o lmuĢdur. 

Partiya iranlı fəhlələrin inqilabi Ģüurunun oyanmasında və öz hüquqları uğrunda mübarizəyə cəlb edilməsində, ha-

belə  Ġranda  1905-11  illər  MəĢrutə  hərəkatında  mühü m  ro l  oyna mıĢdır.  Part iyanın  Mərkə zi  Ko mitəsi  Bakıda  yerləĢird i. 

N.Nə rimanov  baĢda  olmaqla,  "Hü mmət"  partiyasımn  bir  ço x  üzv ləri  "Ġctimaiyyun-a miyyun"un  məra mna məsinin 

hazırlan masında  fəal  iĢtirak  etmiĢdilər.  Məramnamənin  layihəsi  1906  il  dekabrın  əvvəllərində  Bakıda  çap  ed ilmiĢdir. 

Hə min sənəd partiya təĢkilatla rın ın əsas fəaliyyət proqra mı ola raq,  Cənubi Qa fqazda yayılmıĢ, habelə  Ġrana göndərilərək, 

partiyanın  Ġran  təĢkilatlarının,  xüsusilə  Təbriz  təĢkilatının  ölkədə  ictimai-iqtisadi  inkiĢafın  səviyyəsi  və  inqilabın  ilk 

mə rhələsinin   xüsusiyyətləri  haqqında  düzəliĢ  və  təklifləri  əsasında  aqrar  məsələyə  dair  müəyyən  dəyiĢiklikdən  sonra 

təkmilləĢdirilmiĢ və partiyanın proqra mı kimi, onun 1907 ildə MəĢhəddə keçirilən yığ ıncağında qəbul olun- 

 

 

 

 

---