[]

33 

 

 

salar da, sonradan yalnız özlərin in hakimiyyətə gəlməsi uğrunda açıq mübarizə  mövqeyinə keçdilər. Ġnqilabın  ilk 

aylarında XZK-n in fealiyyəti  mü xtəlif siyasi cərəyanların, partiyaların, sosial təbəqələrin fəaliyyəti ilə  müĢayiət olunurdu. 

Bütövlükdə  isə,  cəmiyyətin  bir  ço x  siyasi  qurumları  Müvəqqəti  hökumətə  və  onun  yerli  orqanı  olan  XZK-nə  etimad 

göstərirdilər.  Bu  dövrdə  cəmiyyətdə  nisbi  sabitliyin  saxlan ılmasına  kö mək  edən  amillərdən  biri  də  bolĢeviklərin  hələlik 

sovetlərin partiya tərkib ini dəyiĢdirmək ta ktikasına keç mə məsi id i.  Yerli hakimiyyət orqanların ın hamısı "de mokrat iyanın 

tam vəhdəti" Ģüarı alt ında forma laĢır və sovetlərlə yerli hakimiyyət orqanlan arasında spesifik münasibətlər yaranırdı. La kin 

XZK,  əslində,  hadisələrin   getdikcə  gərginləĢməsi  fonunda  iliĢib  qa lır,  Cənubi  Qafqaz  kimi  mürə kkəb  regionda  sabitliyi 

təmin  etmə k üçün əsaslı addımla r at maqda çətinlik çə kirdi. Sovet Rusiyasına tabe olmaq istəməyən və regionu anarxiyadan 

qorumağa  çalıĢan  gürcü  menĢevikləri,  "Müsavat", "DaĢnaksutyun"  və sağ  eserlərin  numayəndələri  1917  il  noyabrın  15-də 

Tiflisdə Zaqafqaziya komissarlığını yaratdılar. Bununla da Xüsusi Zaqafqaziya Ko mitəsinin fəaliyyətinə son qoyuldu.  

 

Əd.: A zərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001.  

---

34 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 ĠBRAHĠM BƏ Y  CAHANGĠROĞLU,  Cahangirzadə (1874, Gü mrü - 19.5.1948, Qa rs) - dövlət xadimi, hərb içi, 

erməni-rus  istilaçılarına  qarĢı  fəa l  mübariz.  Cənub-Qə rbi  Qa fqaz  höku mətinə   baĢçılıq  et miĢdir.  Gü mrüdə  və  Qarsda 

mədrəsədə o xu muĢ, üç  il  Qars Ģ əhər  mə ktəbində rus dilində təhsil almıĢdır.  Zəngin və   tanın mıĢ     ailədən    olduğundan 

Aleksandropol (Gü mrü)  kazak alayına qəbul ed ilmiĢ, beĢ il burada təlim keçd ikdən sonra zab it  rütbəsi almaq ərəfəsində 

Qarsdakı  gizli  "Ġslam  cəmiyyəti"  ilə  əlaqələri  müəyyən  edilərək,  Dağıstana  sürgün  olunmuĢdur  (1903).  Əfv  fərmanına 

əsasən, 6 aydan sonra azad olunaraq Qarsa qayıtmıĢ və maliyyə məmuru iĢləmiĢdir.  1905-06 illərdə ermənilər Azərbaycan 

xalq ına qarĢı soyqırımı həyata keçirərkən könüllü dəstə toplayaraq, qardaĢı Hasanxanla birlikdə Qarabağa kö məyə  gəlmiĢ,   

1906  ildə oradan öz dəstəsiylə Təbriz vilayətinə keçmiĢdir. 

Ġbrahim  bəy  Qarsa  qayıtdıqdan  sonra  vilayət  qubernatorunun  icazəsi  ilə  erməni 

ko mitəçilərinə  qarĢı  "NəĢri-maarif'  cə miyyətini  qurmuĢ,  eyni  za manda,  Azərbaycanda    "Difai" 

partiyası  ilə  gizli  əlaqə  yaratmıĢ,  habelə "Ġttihad  və  Tərəqqi"  partiyası  Ərzurum  Ģöbəsinin  üzvü 

olmuĢdur. 

1907  ildə  Xoy  Ģəhərinə  köç müĢ,  Təbrizdə  hürriyyət  mücadiləsinə  qoĢularaq,  Ģah 

rejiminə qarĢı  mübarizə aparan bir dəstəyə baĢçılıq et miĢ,  1912  ilin oktyabrında 700  mücahidlə  

Türkiyəyə  -  Van  vilayətinə  qayıtmıĢdır.  1913  ilin  martında  "Ġttihadçı"ların  dəvətilə  öz 

könüllüləri  ilə birlikdə Ġstanbula getmiĢ, orada üç ay yarım təlim  keçən "Qafqaz könüllü taburu" 

onun komandanlığı altında Ədirnəni bolqarlardan azad et miĢdir. 

1914  ilin  noyabrında  Türkiyənin   hərbi  naziri  Ənvər  paĢa  Ġbrah im  bəyi  könüllüləri  ilə 

birlikdə Ġran və Ġraq cəbhələrinə göndərmiĢdir.  Burada o, rus ordusuna qarĢı vuruĢmuĢdur. 1918  ilin  mayında Ənvər paĢa 

onu  Ġstanbula  çağıraraq,  "Fəxri  alay  ko mandanı"  sifətilə  9-cu  Ordu  ko mandanı  Yaqub  ġevqi  paĢanın  s ərəncamına 

göndərmiĢdir. Ġyunun ortalarında ġöroyel qaymakamı təyin edilən Ġbrahim bəy Ġrəvan və d igər bölgələrdən o lan qaçqınları 

ətraf  kəndlərə  yerləĢdirmiĢ,  onlara  hər  cür  qayğı  göstərmiĢdi.  Araz-Türk  Respublikası  höku mətin in  hərbi  naziri  seçilən 

Ġbrahim  bəy  20  tabur  (batalyon)  təĢkil  etmiĢdir.  Bu  taburlardan  4-ü  Naxçıvanda,  3-ü  ġərur-Dərələyəzdə,  qalanları  isə 

Vedibasar,  Qə mə rli  və  Zəngibasarda  yerləĢdirilərə k,  hə min  bölgələrin  əhalisini  ermənilərin  töretdikləri  soyqırımlarından 

müdafıə etmiĢdir.  Həmin il noyabrın 30-da keçirilən Böyük  Qars  konqresində Araz-Türk  Respublikası höku məti  ilə Qars, 

Ahisqa, Artvin və  Batu m sancaqların ı əhatə edən Milli Ġsla m  ġurası birləĢərək,  Batu mdan  Ordubada  qədər  ərazidə  Milli 

ġura  höku məti  quruldu  və  Ġbrahim  bəy  onun  baĢçısı  seçildi.  1919  il  yanvarın  18-də  keçirilən  konqresdə  mərkəzi  Qars 

olmaqla  qurulan Cənub-Qərbi Qa fqaz Cümhuriyyəti hökumət inin də baĢçısı  Ġbrahim bəy  idi. 40  min k v.k m sahəsi və 1,7 

milyondan  çox  əhalisi  (1,5  milyonu  türk-müsəlman)  olan  bu  dövlət  6  ay  ərzində  öz  ərazisini  ermən i  və  gürcü 

basqınlarından qorumuĢdur. 

Müstəqil  daxili  və  xarici  siyasət  yeridən  bu  höku mət  1919  ildə  ingilislər  tərəfındən  yıxıldı,  baĢda  Ġbrahim  bəy 

olmaqla, höku mət üzv ləri evləri və əmlakları müsadirə edilməklə, Malta adasına (Aralıq  dənizi) sürgün olundular. 

1921  ildə  Nəriman  Nə rimanovun  köməyi  ilə   sürgündən  azad  edilən  qarslıla r  əski  rus  təbəəsi  bəhanəsiylə  Tiflisə 

göndərildilər. Tiflisdən Bakıya gələrək ailəsin i axtaran Ġbrahim bəy arvadı Mələk  xanımı və oğlunu Gəncədə Xudadat bəy 

Rəfıbəylinin  h imayəsində  tapdı  və   onun  kö məyi  ilə   Qarsa  qayıtdı.  Ġbrahim  bəy  Kazım  Qarabəkir  paĢanın  tövsiyəsi  ilə  

avqustda  Qarsda  keçirilən   seçkilərdə  iĢtirak  edərək,  Ģəhər  valisi  seçilmiĢ,  1921-27  illərdə  Qars  bələd iyyə  rəisi  iĢləmiĢ, 

sonralar ticarət mə mu ru olmuĢdur.  

ĠBRAHĠMOV  ƏbdürrəĢid  Ömər  oğlu  [1857,  Tobolsk  vilayətinin  (Sibir)  Tara  qəza  mərkəzi  -  1.8.1944,  To kio ]  -

tatar  ictimai  xadimi,  naĢir,  ju rnalist,  publisist.  Rusiya  müsəlman ların  arasında  islam  ("panislamizm")  və  türk  ("pan-

türkizm")  b irliy i  ideyaların ın  tanınmıĢ  təbliğatçılarından  biri.  Ruhani  ailəsində  doğulmuĢdur.  KaĢqarda  mədrəsə  təhsili 

almıĢdır.  1892-97  illərdə  Orenburq Ģəhər ruhani idarəsində qazı vəzifəsində çalıĢmıĢdır. 19 əsrin axırından jurnalistika  ilə 

məĢğul olmuĢ, "Miraf'  (1898), "Ülfət" (1905-07), "Əl-Tilmiz" və s. ad lar a lt ında qəzet-məc muə lər nəĢr etdirmiĢdir. 1906 

ildə   Peterburqda  "Ülfət"  adlı  mətbəə  aç mıĢ,  tatar  dilində  kitablar  bura xılmıĢdır.  On ların  a rasında  "Avtonomiya,  ya xud 

idareyi-mu xtariyyə",  "Tatar  həyatının  1002-c i  gecəsi",  "Səyahəti-Kedra",  "Müsəlman  partiyasının  n iza mna məsi", 

dərsliklər,  siyasi,  dini-didakt ik,  d ini-ta rixi  səciyyəli  kitab lar  var  idi.  Bu  kitabla rın   əksəriyyətinin  müəllifi  və  naĢiri 

Ə.Ġb rahimov  özü  idi.  Çar  senzurası  tərəfındən  təqib  olunmuĢ,  kitab  və  qəzetləri  müsadirə  ed ilmiĢdir.  Qadağan  olunmuĢ 

kitabla rı arasında  

 

 

 

 

 

 

 

 

---