[]

22 

 

seçkilər  keçirilmiĢ,  donanma  ko mandanı  devrilmiĢdi.  Xəzər  hərbi  donanmasında  hakimiyyət  gəmi  ko mitəsinə 

keçmiĢdi.  Matroslar  martın  8  (21)-də  əsgər  deputatları  sovetinə  daxil  o lmuĢdu.  O,  martın  29-da  (aprelin  10-da)  Bakı 

qarnizonu hərbi deputatlar sovetində zabitlər soveti ilə b irləĢmiĢdi. May ın 10-da (23-də) isə hərbi deputatlar soveti fəhlə 

deputatları  soveti  ilə  birləĢmiĢdi.  Xəzər  hərb i  donanmasında  rəhbərlik  "Sentrokaspi"nin  əlinə  keçmiĢdi.  Xəzər  hərbi 

donanmasında  bolĢeviklər az   id i,   lakin  Rusiya   Sosial-Demo krat  Fəhlə  (bolĢeviklər) Partiyası  Bakı Ko mitəsi burada  iĢ 

aparırdı.  Ko mitə  Oktyabr  çevriliĢindən  (1917)  sonra,  oktyabrın  27-də  (noyabrın  9-da)  hakimiyyətin  sovetlərə  keç məsini 

tələb  et miĢdi.  Xəzə r  hərbi  donanmasının  noyabrın  6  (19)-da   keç irilən  birinci  qurultayı  hakimiyyətin  Bakı  Sovetinə 

verilməsini  təklif  et miĢdi.  1918  ilin   yanvar-iyulunda  P.M .Pendyurin,  iyul-avqustunda  V.F.Polu xin   donanma  ko missarı 

olmuĢdu. 1918 ilin yazında donanmada matrosların  xeyli hissəsi tərxis edilmiĢ, antisovet əhvali-ruhiyyə güclənmiĢdi. Lakin 

S.ġaumyan  baĢda olmaqla,  Bakı  Soveti  gəmi  ko mitələrinin  tərkibini  sovet  hakimiyyəti  tərəfdarları  hesabına  yeniləĢdirmiĢdi. 

Xəzər  hərbi  donanmasının  matrosları  1918  ilin  martında  azərbaycanlılara  qarĢı soyqırımında  Qırmızı  qvardiya  hiss ələri  ilə 

birgə iĢtirak etmiĢ, Ġsmailiyyə binası donanmanın gəmilərindən artilleriya atəĢinə tutulmuĢdu. Ba kı  Soveti aprelin  əvvəlində 

"Sentrokaspi"nin  eser  rəhbərliyin i  uzaqlaĢdırmağa  nail  olmuĢdu.  Bakı  Xalq  Ko missarları  Sovetinin süqutundan  (1918,  31 

iyul)  sonra  Xəzər  hərbi  donanmasının gəmilərini  "Sentrokaspi  diktaturası"  və  Bakıya  gəlmiĢ  ingilislər  ələ  keçirmiĢdi.  Bakı 

azad  olunduqdan  sonra  Xəzə r  hərb i  donanması  Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyətinə  tabe  edilmiĢdi.  Çingiz  Ġldırım  baĢda 

olmaqla,  bolĢeviklər  donanmada  milli  Hö ku mət  əleyhinə  iĢ  aparmıĢlar.  Donanma  A zərbaycanda  sovet  hakimiyyətinin 

qurulmasında  iĢtirak  etmiĢ,  1920  il  aprelin  27-də  Bakı  reydinə  daxil  olaraq,  Höku mət  və  Parlament  binaların ı  niĢana 

almıĢdı. H.Sultanovun hakimiyyətin bolĢeviklərə təhvil verilməsi haqqında ultimatu mu ilə yanaĢı, Ç.Ġldırım da Parlamentə 

ultimatu m göndərmiĢdi. Bo lĢeviklər ha kimiyyəti ə lə a ldıqdan sonra Ç.Ġld ırım hərb i dəniz iĢləri ko missarı təyin olun muĢdu. 

Əd.:  Katib li  M.,  Çingiz  Ġldırım,  B.,  1964;  Восенные  моряки  в  борьбе  за  власть  Советов  в  Азербаиджане  и 

Прикаспии. Сборник дакументов, Б.,  1971. 

XƏZƏR  ĠS TEHLAK  CƏMĠYYƏTLƏRĠ  ĠTTĠFAQI  -istehlak  kooperasiyasının  rəhbər  təĢkilat  və  təsərrüfat 

mə rkə zi. Ba x Azərhaycan İstehlak  Cəmiyyətləri İttifaqı.  

XĠDMƏTĠ  CĠNAYƏTLƏRĠN  VƏ  VƏZĠFƏDƏN  S UĠ-ĠSTĠFADƏNĠN  TƏHQĠQĠ  ÜZRƏ  XÜS US Ġ  TƏFTĠġ -

ĠSTĠNTAQ  KOMĠSS ĠYASI  HAQQINDA  QANUN  -Azərbaycan  Parlamentinin  1919  il  27  iyul  tarixli  iclasında  qəbul 

edilmiĢdir. Altı bənddən ibarət idi. Qanuna əsasən, xüsusi təftiĢ-istintaq komissiyası mü xtəlif  idarələrdə  xidməti cinayətlərin 

və  vəzifədən  sui-istifadə  halların ın  təhqiqi  üçün  yaradılmıĢdı.  Ko missiyanın  tərkibinə  ədliyyə  nazirin in  təqdimat ı  ilə 

Höku mətin təyin etdiyi sədr və səkkiz nəfər  ü zv daxil  idi.  Ko missiyaya bütün Hökumət idarələrindən və Ģəxslərdən  zəruri 

mə lu matla r  və  sənədlər  tələb  etmə k,  vəzifəli  və  qeyri-rəsmi  Ģəxslə rə  qarĢı  cinayət  iĢi  qaldırmaq,  ayrı-ayrı  təhqiqatları 

məh kə mə orqanla rına vermək, bütün dövlət idarələrindən kömə k göstərilməsini tələb etmə k və s. hüquqlar verilmiĢdi. 

XĠROMANOV  Zəkəriyyə  Əbdülhəmid oğlu (22.11.1899,  Dağıstan - ?) - A zərbaycan Xalq 

Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  xüsusi  qərarına  (bax  Xaricə  təhsil  almağa  göndərilən  azərbaycanlı 

tələbələr  haqqında  qərar)  əsasən,  dövlət  hesabına  ali  təhsil  almaq   üçün  xaricə    gondərilmiĢ  

tələbələrdən  biri.  Te mirxan-ġura  realn ı  məktəbin i    bit irmiĢdi  (1918).  Parla mentin   də  1919  il  

sentyabr  tarixli  qərarına  əsasən,  təhsilini  e lektrote xn ika   sahəsində  davam  etdirmə k  üçün 

ġtutqart (Almaniya)  Ġnstitutuna göndərilmiĢdi. A zərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 

xaricdə  dövlət  hesabına  təhsil  a lan  a zərbaycanlı  tə ləbələrin  və ziyyətin i  öyrənən  Azərbaycanlı 

Tələbələr  İttifaqının  1923-25  illər  üçün  məlu mat ında  onun  təhsilin in  bit məsinə  il  yarım  qa ldığı 

göstərilird i. 

Sonrakı 

taleyi 

haqqında 

məlu mat 

aĢkar 

olun mamıĢdır. 

XĠYABANĠ  ġey x  Məhəmməd  Hacı  Əbdülhəmid  oğlu  (1879/80,  Təb riz  Ģ.  yaxınlığındakı  Xamnə  qəs.  -  14.9.1920, 

Təbriz)  -  A zərbaycan  milli  istiqla l  hərəkat ımn   görkə mli  xad imlərindən  biri.  A zərbaycanın  cənubunda  Ģahlıq    re jiminə  

qarĢı  milli  azadlıq  hərəkatına  baĢçılıq  etmiĢdir.  Ġlk  təhsilini  Xamnədə  almıĢ,  Petrovsk-Porta  (indiki  Mahaçqala)  gələrək, 

ticarət  iĢlərində  atasına  kömə k  et miĢdir.  Təbrizə  qayıtdıqdan  sonra  ruhani  təhsili  almıĢ,  müctəhid  

dərəcəsinə  çatmıĢdı.  Rus  və  fransız  d illərini  öyrən miĢdi.  Təbrizdə ki  Talib iyyə  mədrəsəsində 

astronomiyadan  dərs  demiĢdir.  1905-11  illər  Ġran  inqilabı  dövründə  siyasi  həyata qədəm  qoymuĢ, 

inqilab ın  fəal  iĢtirakçılarından  olmuĢdur.  1908-09  illərdə  Təbrizin  Xiyaban  məhəlləsində  səngər 

döyüĢlərində mücadilə  apardığı üçün Xiyabani adını qazan mıĢdır. A zərbaycan milli əncümən inin və  

Ġran  məclisinin  (2-ci  çağırıĢ;  1909-11)  deputatı  olmuĢdur.  1909  ildə  təĢkil  ed ilən  Ġran  Demo krat 

Firqəsinə (ĠDF) da xil o lmuĢ, Ġran  inqilab ının  məğlubiyyətindən sonra ölkəni tərk edərək, Petrovsk-

Port,  Bakı, Tiflis Ģəhərlərinə getmiĢdir. 1914  ildə Təbrizə qayıdaraq, ədəbi-fəlsəfı dərnək yaratmıĢ 

və ondan gizli siyasi fəaliyyət üçün istifadə etmiĢdir. 1917 il Rusiya inqilabla rın ı  rəğbətlə qarĢılayan 

ġey x Məhəmməd  Xiyabaninin baĢçılıq etd iyi  ĠDF A zərbaycan əyalət ko mitəsi açıq  fəaliyyətə baĢ-

lamıĢdır.  1917  il  aprelin  9-dan  partiyanın  Azərbaycan  əyalət  komitəsinin  orqanı  kimi  "Təcəddüd"  ("YeniləĢ mə")  qəzeti 

nəĢr edilirdi. Xiyabaninin ilk məqalə ləri burada dərc  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---