[]

21 

 

XƏLĠL BƏY (? - ?) -Türkiyənin Araz-Türk Cü mhuriyyəti hökuməti yanında Türkiyənin hərbi müĢaviri. Osmanlı hərbi 

qüvvələri  Azərbaycanı  tərk  etdikdən  sonra  Naxçıvan  mahalında  saxlanılan  məhdud  kontingentlə  -  5  zabit  və  300  əsgərlə 

bölgəni ermən i-daĢnak quldurlarından  müdafiə etmiĢdir.  Ġqamətgahı  Naxçıvan  Ģəhərində yerləĢən  Xəlil  bəy  əvvəllər Araz-

Türk  Cü mhuriyyətinin,  sonra  isə  Cənub-Qərbi  Azərbaycan  (Naxçıvan)  general-qubernatorluğunun  Türkiyə  ilə  əlaqələrin i 

təmin et miĢdir. 

XƏLĠL  ĠBRAHĠM,  Xəlil  Ġbrahim oğlu  Ġbrahimov (1892, ġuĢa -  mart,  1938,  Bakı) -  jurnalist, publisist, tənqidçi. 

Sənətkar  ailəsində  anadan olmuĢdur.  1907  ildə  atası  vəfat  etmiĢ,  xalça  to xuyan  anasının  himayəsində  qalmıĢdır.  ġuĢada 

rus-Azərbaycan  məktəbində,  ġuĢa  və  Bakı  realn ı  mə ktəblərində  oxu muĢdur.  1909-10  illərdə  

təqaüd almad ığından təhsili yarımç ıq  qalmıĢ, 1911 ildən Sarıcalıda Qasım bəy Za kirin nəvələ rinə  

evdə dərs demiĢdir. "Kənd həyatından lövhələr" adlı ilk oçerkini də orada  yazmıĢdır (1913  ildə  

"Səda"  qəzetində  dərc  olunmuĢdur).  1912-13  illə rdə  Ba kıda  "Nəşri-maarif  cə miyyətinin  

Əmircandakı  məktəbində  müəllim  iĢləmiĢdir.  "Səda"  (1913-15),  "Açıq  söz"  (1915-18),  "Doğru  

söz"  (1916-17),  "Ġqbal"  (1912-15),  " Yeni  iqbal"  (1915),  "Bəsirət"  (1914-20),  "Azərbaycan" 

(1918-20)  qəzet lərində,  "Tuti"  (1914-17),  "Qa rdaĢ  kö məyi"  (1917)  jurnallarında  ictimai-siyasi 

mövzuda publisistik məqalələri və bədii yazıları dərc edilmiĢdir. "Müsavat" partiyasının üzvü, onun 

ġuĢa Ģəhər özəyinin katibi olmuĢdur. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mətinin  orqanı  "Azərbaycan"  qəzetində  "Qarabağlı 

Xəlil"  imzası  ilə  məqalələr  dərc  etdirmiĢdir.  "Azərbaycan"  qəzeti  1919  il  4  iyul  tarixli  216-cı 

sayından "Müvəqqəti müdir: Xəlil Ġbrahim" imzası ilə çap olunmağa baĢlamıĢdır. Qəzetin 6 iyul tarixli 217-ci sayında "Bakı 

xəbərlə ri"  baĢlığ ı  ilə  redaksiyadan  belə  bir  xəbər  verilmiĢdi:  "Qəzetimizin  müvəqqəti  müdiri  Hacıbəyli  Üzeyir  bəy  əfəndi 

səhhətini  düzəltmək  qəsdi  ilə  bir  müddətə  Bakıdan gedib.  Müvəqqəti  müdir  vəzifəsi  Xəlil  Ġbrahim  əfəndi  öhdəsinə  vaguzar 

edilmiĢdir". Xəlil  Ġbrahim sentyabrın əvvəllərinə qədər müvəqqəti redaktor kimi fəaliyyət göstərmiĢ, eyni zamanda, 1919 ildə 

yaradılmıĢ jurnalistlər və ədiblər ittifaqı sədrinin müavini olmuĢdur. 

Aprel  işğalından  (1920)  sonra  bədii-publisistik  fəaliyyətini  davam  etdirmiĢ,  "Kommunist",  "Ədəbiyyat",  "Kəndçi" 

qəzetlərində,  "Maarif  və  mədəniyyət"  jurnalında  bədii  yazılan,  ictimai-siyasi  mövzularında  publisistik  və tənqidi  məqalələ ri 

dərc olunmuĢdur.  Eyni  za manda,  1932  ildə Azərbaycan Mərkəzi Ġcraiyyə Ko mitəsi yanında yaradılan "Elmi te rminologiya 

iĢləyib hazırlamaq ko missiyası"nın üzvü, sonra isə məsul katibi olmuĢ, "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti"nin iĢində 

fəal iĢtirak et miĢdir. 

Xəlil  Ġbrahim  1920-30  illərdə  gizli  fəa liyyət  göstərən  "Müsavatın  sıralarında  Azərbaycanın  müstəqilliy i  uğrunda 

mübarizəsini  davam  etdirmiĢ,  1938  ildə  "müsavatçı"  ittihamı  ilə  həbs  olunaraq,  Azərbaycan  SSR  Xalq  Daxili  ĠĢlər  Ko-

missarlığı üçlüyünün 1938 il 11 mart tarixli qərarına əsasən güllələn miĢdir. 

Əd.\  P a Ģ ay ev   A.,  AçılmamıĢ  səhifələrin  izi  ilə,  B.,  2001;  Ələkbərli  N.,  Xəlil  Ġbrah im,  "A mal"  qəzeti,  1992,  15 

iyul;  YaddaĢın  bərpası,  A zərbaycan  Respublikası  M illi  Təhlükəsizlik  Na zirliyinin   orqanı  "Sərhəd"  qəzetin in  xüsusi 

buraxılıĢı, 1999, Mel. 

XƏLĠL (KUT) PAġA (1881 - 1957) -Türkiyə hərbi xad imi, general. 1917 ilin sonlarında Türkiyənin Mosulda (Ġraq) 

yerləĢən  6-cı  ordusunun,  sonra  isə  ġərq  ordular  qrupunun  komandanı.  Bu  o rdular  qrupuna  Türkiyənin  Ģimal-Ģərqində  və 

Cənubi  Qafqa zda  fəaliyyət  göstərən  hissə  və  birləĢmə ləri  da xil  idi.  1918  ilin  iyunundan  etibarən  Azərbaycana  hərbi 

yardıma gəlmiĢ türk hərbi hissə və birləĢmələri də ġərq ordular qrupu komandanlığına   tabe   id i.   

Azərbaycanda yaradılmıĢ Qa fqaz Ġsla m  Ordusunun təminat və təchizat   məsələlərinin həllində fəal 

rolu olan Xə lil paĢa həmin vəzifəyə Ənvər paşanın təĢəbbüsü ilə təyin o lunmuĢdu. Ənvər paĢa Xəlil 

paĢanın yardımı və Qafqaz Ġslam Ordusunun komandanı olan qardaĢı Nuru paĢanın rəhbərliy i altında 

türk  hərbi  h issələrinin  yerli  hərbi  qüvvələrlə  birlikdə,  Azərbaycanın  müstəqilliy inə  yol  vermək 

istəməyən  bolĢevik-daĢnak  qüvvələrinə  ağır  zə rbə  vuracağına  inanırdı.  Ba kın ın  a zad  o lunması 

ərəfəsində Xəlil paĢa Qafqaz Ġslam  Ordusunun baĢ komandanı  Nuru paĢa  və  Əlahiddə  Azərbaycan 

korpusunun  komandanı  Əlağa  ġıxlinski  ilə  bərabər  Ģəhər  ətrafına  gə lmiĢ,  Bakının  azad  edilməsi 

münasibətilə  1918  il  sentyabrın  16-da  türk  və  Azərbaycan  hərbi  qüvvələrinin  paradında  iĢtirak 

etmiĢdi.    ġərq  ordular  qrupu  ləğv  edilənədək  (1918,  21  oktyabr)  Xəlil  paĢa  onun  komandanı 

vəzifəsində  qalmıĢ,  Birinci  dünya  müharibəsi  (1914-18)  bitəndən  sonra  həbs  edilmiĢdi.  Ġstanbuldakı  "Bə kirağa  bölüyü" 

həbsxanasından qaçaraq Bakıya gəlmiĢ, burada Sovet-Türkiyə yaxmlaĢmasmı və bolĢeviklərin Cənubi Qafqazda (o cümlədən 

Azərbaycanda)    möhkə mlən məsini    tə min   et mək    məqsədilə    xüsusi  tapĢırıqlar  yerinə  yetirmiĢdir.  Sonradan  türk 

milliyyətçilərinin qeyri-rəs mi nümayəndəsi kimi b ir müddət Moskvada fəaliyyət göstərmiĢdir. 

Əd.\ Süleymanov M., Qafqaz Ġslam Ordusu və Azərbaycan, B., 1999; Birinci dünya harbinde türk harbi Kafkas cephesi, 3-ncü ordu harekatı, c.II. 

Ankara. 1993; Yüceer N., Birinci dünya savaĢında Osmanh ordusunun Azərbaycan ve Dağıstan harekatı, Ankara, 1996. 

XƏZƏR  HƏRBĠ DONANMASI -  Rusiya hərbi-dəniz donanmasının  Xəzər dənizindəki h issəsi. I Pyotrun fərman ı 

ilə  1722  ildə yaradılmıĢdı. 1867  ildən əsas bazası Bakı id i. 1917  ildə 1,2  min Ģəxsi heyətdən, 2 kanoner (dənizin sahilyanı 

bölgələrində  döyüĢ  əməliyyatı  aparan  artilleriya  qayığı),  2  xid mət  gəmisi,  bir  neçə  nəqliyyyat  gəmisindən  və  katerdon, 

dəniz av iasiyası məktəbi və sahil xid mət indən ibarət idi. Fevra l inqilabından (1917) sonra, martın  4-5 (17-18)-də matros və 

zabit ko mitələrinə,  Bakı  Sovetinə  

---