[]

11 

 

XALQ  XARĠCĠ  ĠġLƏR  KOMĠSSARLIĞI  (XXĠK)  - Bakı Xalq Ko missarları  Sovetinin (XKS) hakimiyyot orqanı. 

Ba-kı  Fəhlə,  Əsgər  və  Matros  Deputatları  Sovetinin  1918  il  25  apre l  tarixli  qərarı  ilə   yaradılmıĢdı.  Bakı  XKS-in  sədri,  

Qafqaz iĢləri üzrə fövqəladə ko missar S.ġau myan, eyni za-manda, xalq xarici iĢlər ko missarı təyin edilmiĢdi. Bakı 

XKS-in  fəa liyyətindəki  bir  sıra  ziddiyyətlər  xa ric i  siyasət  məsələsində  daha  aydın  təzahür  edirdi.  Ba kı  XKS-in  1 

may bəyannaməsinə görə, o, müstəqil olmayıb, Ümu mrusiya Ali Xalq Ko missarları Sovetinin bütün dekret və sərəncamlarını 

yerli  Ģəraitə  uyğun həyata  keçirməli,  Bakı  Soveti  vahid,  bö-yük  ölkənin  bir  hissəsi  olaraq  qalmalı  idi.  Belə  olduğu  halda 

müstəqil xarici siyasətdən danıĢmaq mü mkün deyild i. Digər tərəfdən, RSFSR höku məti V Ümu mrusiya sovetlər qurultayın 

qərarlarını əsas götürərək, Ba kı XKS-in müstəqil beynəlxa lq siyasət yerit məsini tələb ed irdi. ġau myanın rəhbərliyi ilə  Bakı 

XKS  A zərbaycanda  milli  qüvvələrə   qarĢı  mübarizə   aparır,  neft   sənayesi  və  digər  sənaye  sahələrini  Sovet  Rusiyasının 

mənafey inə tabe etməyə ça lıĢırdı.  Ona görə də  XXIK, əslində, formal  xara kter daĢıyırd ı.  Bütövlükdə isə, Sovet  Rusiyası 

istisna  olmaqla,  digər  dövlətlərlə   xa rici  siyasət  əlaqələri  normal  deyildi.  Tü rkiyə  ilə  düĢmənçilik  münasibətləri  əsas 

götürülürdü.  Antiazərbaycan  xarici  siyasət  xətti  Bakı  XKS-in  xarici  iĢlərin in  uğursuzluğu  və  onun  süqutunun  baĢlıca 

səbəblərindən idi. Ba kı XKS-in süqutu ilə (1918, 31 iyul) ləğv edilmiĢdir. 

Əd.\ Bax Xalq Komissarlığı məqaləsinin ədəbiyyatına 

 

XALQ  KOMĠSSARLIĞl -Bakı rayonu Fəhlə, Əsgər və Matros Deputatları Sovetinin idarəetmə orqanı  (Bax Bakı 

Xalq Komissarlan Soveti). 1918 il apre lin 25-də təĢkil edilmiĢdi. Ümu mrusiya Ali Xa lq Komissarları Sovetinin (orqanın adı 

rəsmi sənəddə belə göstərilir, əslində Rusiya XKS olma lıdır) ü mu mi dekretlərini və göstəriĢlərin i, həmç inin  Bakı sovetinin 

qərarların ı  həyata  keçirmə li  id i.  Ġdarəçiliyin  ayrı-ayrı  sahələri  xa lq  ko missarlarına  tapĢırılmıĢdı.  Ko missarlar  kollegiyası 

hökumət səlahiyyətinə malik olub, Xalq  Ko missarları  Soveti (XKS) adlanırdı.  Xalq ko miss arların ın fəaliyyətinə nəzarət və 

onları  dəyiĢ mək  səlahiyyəti  Bakı  Sovetinə  məxsus  idi.  XKS  sovet və  onun  Ġcraiyyə  komitəsi  qarĢısında  məsul  idi.  Bakı 

XKS-nın süqutu ilə (1918, 31 iyul) ləğv edildi. 

Əd.\  Azərbaycanda  sosialist  inqilabının  qələbəsi  uğrunda  bolşcviklərin  mübarizəsi  (sənədlər  və  materiallar),  1917-1918-ci  illər,  B.,  1960; 

Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001;Азимов Г.С., Бакинская коммуна Б., 1981; yenə onun, Великий в Азербайджане, Б., 1987; История государства и 

права Азербаиджанской CCP, Б., 1964. 

 

XALQ  MAARĠFĠ  KOMĠSSARLIĞI (XMK) -  Bakı Xalq Ko missarları Sovetinın (XKS) hakimiyyət orqanı.  Bakı 

Fəhlə,  Əsgər  və  Matros  Deputatları  Sovetinin  1918  il  25  aprel  tarixli  qərarı  ilə  yaradılmıĢdı.  Xa lq  maarifı  ko missarı 

vəzifəsinə N.N.Ko lesnikova təyin olunmuĢdu. Komissarlığın  məqsəd və vəzifə ləri onun 1918 il  3  may tarixli  mü raciət ində 

əks olunmuĢdu. XMK köhnə təhsil sisteminin dağıd ılmasına,  xalq  maarifı və  mədəni-maarif  iĢinin  inqilabi yolla yenidən 

təĢkilinə cəhd edirdi.  Bu  məqsədlə XMK yanında xa lq təhsili üzrə  məĢvərətçi Ģura yaradılmıĢdı. Mayın  11-də  müəllimlə rə  

müraciətdə  tədris  müəssisələrində  vəzifəli  Ģəxslərin  seçkili  olacağı  bild irilird i.  Həmin  iĢi  həyata  keçirmək  üçün  pedaqoji 

heyətin  seçilməsi  haqqında  əsasnamə  də  hazırlan mıĢdı.  Ko mis sarlığın  fəa liyyət  proqramı  mayın  21-də  Bakı  Sovetinin  

iclasında  mü zakirə olunaraq bəyənilmiĢ,  məktəbin d indən ayrıld ığı elan edilmiĢdi. Mayın 26-da  məktəbəqədər tərbiyənin 

təĢkili  sahəsində  tədbirlərə  baĢlandı.  Ġyunun  sonlarında  məktəbəqədər  müəssisələr  üçün  tərbiyəçilər  ha zırlayan 

qısamüddətli  kurslar  açılmıĢ,  kimsəsiz  uĢaqların  tərb iyə  olunduğu  uĢaq  evlərinin  yenidən  qurulmasına  baĢlanmıĢdı. 

Müsadirə olunan Nobel bağında və onun yanındakı klub binasında uĢaq koloniyası  təĢkil etmək qərara alın mıĢdı. "Nəşri-

maarifin  mə ktəbləri  ko missarlığ ın  ixt iyarına  keçirilmiĢ,  neft   sənayeçiləri  quru ltayı  Ģurasının  və   digər  neft  Ģirkət lərinin  

mə ktəblərinə rəhbərlik də ona tapĢırılmıĢdı.  La kin ko missarlığın təhsil proqra mı və fəa liyyəti  milli  xüsusiyyətləri və yerli 

Ģəraiti nəzərə almadığından ciddi etirazla qarĢılaĢırd ı. XMK isə bunu nəzərə almır, iĢini p roletariat diktaturası prinsipi əsa-

sında qurmağa çalıĢırd ı. Mədəni-maarif sahəsindəki tədbirlər xalqın  deyil, b ilavasitə sovet hakimiyyətinin mənafey inə tabe 

edilmiĢdi.  Buna görə də verilən vədlərin əksəriyyəti deklarativ  xarakter daĢıyırdı. XMK  Bakı  XKS-in süqutu ilə (1918, 31 

iyul) ləğv olundu. 

Əd.\ Bax Xalq Komissarlığı məqaləsinin ədəbiyyatına 

 

XALQ  MAARĠFĠ NAZĠRLĠYĠ  (XMN), Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xalq Maarifi  N a z ir l iy i  -A zərbaycan 

Xalq  Cü mhuriyyəti dövründə ölkənin təhsil və  mədəni-maarif  müəssisələri Ģəbəkəsinin fəaliyyətinə  rəhbərlik edən dövlət 

orqanı.  1918  il  mayın  28-də  A zərbaycan  Milli  ġurasının  tapĢırığı  ilə  Fətəli  xan  Xoyskinin  yaratdığı  Müvəqqəti  Höku mət 

kabinəsi tərəfindən təsis edilmiĢdi. Azərbaycan Xalq   Cümhuriyyəti Höku mət inin  1-3-cü  kabinələrində maarif naziri  Nəsib 

bəy Yusifbəyli idi. N.Yusifbəylinin təĢkil etd iyi 4-cü Hö ku mət kabinəsində bu vəzifəyə RəĢid bəy Qaplanov, 5-ci Hö ku mət  

kabinəsində isə əvvəlcə Hə mid bəy Şahtaxtinsk i, sonra isə Nurmə mməd bəy Şahsuvarov təyin olunmuĢdu. 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti yarandığ ı ilk gündən xa lqın maa rifləndirilməsinə birinci dərəcəli əhə miyyət verirdi. 

XMN  öz  fəaliyyətinə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  yaranmasına  qədərki  dövrdə  xalq  maarifin in  vəziyyətinin  

öyrənilməsi  və  bu  sahədə  həyata  keçiriləcək  vəzifələrin   müəyyənləĢdirilməsi  ilə  baĢladı.  Nazirlik  xalq   təhsilin i  sürətlə 

inkiĢaf etdirmək  məqsədilə  islahatlar  keçirmək üçün qısa müddət ərzində təkliflər hazırlay ıb Höku mətə təqdim etdi.  Xalq  

mə ktəbləri  və  tədris  dairə lorin in  dire ktoru  vəzifə ləri  ləğv  olunaraq,  məktəb  və  təhsil  iĢinin  idarə -olun ması  XM N-n in  və 

xalq məktəblə ri təlimatçılarının  sərəncamına verildi. 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən sonra iyunun 30-da  Höku mətin qərarı  ilə 

XMN-nə nazirliy in Ģtat cədvəlini  müəyyənləĢdirmə k və Əsasnaməsini hazırlayıb  Höku mətə təqdim et mə k tapĢırıldı. 1918 

il avqustun 2-də  xalq  maa rifı naziri tərə findən hazırlan mıĢ Əsasnamə baxılmaq və təsdiq üçün Hökumətə təqdim olundu. 

Əsasnaməyə görə, XMN-nin Ģtatı nazirdən, nazir müavin indən, naziryanı Ģuradan, məktəbləri idarə etmək üçün ali və orta 

təhsil, 

 

 

 

---