[]

209 
 
yolları öyrən mək və təsvir etmək  məqsədilə baş qərargahın iki  zab iti  Bakı və Şamaxı 
xanlarının   yanına  göndərild i.  Qoşunlar  Gilgilçayın  sağ  sahilində,  dənizdən  10  verst 
aralı  düşərgə  saldı.  Hüseynqulu  xan  iyunun  13-də  buraya,  baş  komandanın  yanına 
gələrək Ba kının açarını təqdim etdi. Elə  hə min gün general-mayor Ra xmanov 3 piyada 
batalyonu,  2  süvari  eskadronu  və  3  səhra  artilleriyası  topu  ilə  Bakını  tutmağa 
göndərildi.  Raxmanov  Bakını  işğal  etdi.  Artıq  dənizdə  ü zən  Xəzər  donanması  Bakı 
buxtasına  daxil  oldu.  Şəhərdə  dənizlə  buraya  gətirilən  bütün  hərbi  təchizat  üçün baş 
depolar yaradıld ı.
64
 
Rus qoşunlarının  qarnizonu  Bakıda yerləşdirildi.  1797-ci ilin əvvəlində knyaz 
Sisianov şəhərin ko mendantı təyin olundu.
65
 
Mənbələrdə  Ba kı  şəhərinin  1796-c ı  ildə   təslim  edilməsin in  təfsilatı  xəbər 
verilmir.  XVIII  əsrin   sonu  fransız  s əyyahı  Olivyenin  məlu mat ına  görə  Ba kı,  şəhəri 
tutmaq üçün altı min nəfərlik korpus göndərmiş Zubovun ilk tələbi ilə təslim olmuşdur. 
Ruslar şəhəri nə onun hakimin i, nə də əhalin i incitmədən zəbt etdilər.
66
 
Şəhər  rus  qarnizonu  tərəfindən  işğal  olunduqdan sonra  özünü  heç  bir  təhlükə 
gözləməd iyini görən  Bakı  xanı çar hakimiyyət orqanlarına  xoş münasibət göstərməyə 
başladı.
67
  Bakı  xanının   Rusiyaya  münasibəti  ö z  ha kimiyyətini  qoruyub  saxla mağa 
çalışan  hakimin  siyasi  mənafeyi  ilə  müəyyən  olunurdu.  Bakını  Xəzər  dənizində  ən 
yaxşı  liman  və  ticarət  mərkəzi  hesab  edən  çar  hökuməti  Bakı  limanın ın  sahmana 
salın ması  və  möhkəmləndirilməsi  üçün  iş  aparılmasına  dair  bir  sıra  tədbirlər  gördü; 
bunun üçün vəsait buraxıld ı və Peterburqdan ustalar göndərild i. 1797-ci  ilin  yazında 
işlər  başlanılmalı  idi.
68
  Lakin  impe ratriçə  II  Ye katerina  1796-c ı  il  noyabrın  6-da 
öldüyündən  onlar  həyata  keçirilməd i.  Onun  oğlu  I  Pavel  taxta  çıxan  kimi  rus 
qoşunlarının  İrana  və  Cənubi  Qafqaza  yürüşünü  dayandırdı.  Cənubi  Qafqazda  o lan 
Zubova qoşunları ilə b irlikdə Rusiyaya qayıtmağı əmr etdi. Qoşunların A zərbaycandan 
çıxarılması dekabrda başlandı, sonuncu hissələr isə  Bakın ı  1797-ci  ilin   mart ında tərk 
etdi.
69
 
Qraf Zubov 1797-c i ildə Ağa Məhəmməd xanın bu yürüşdə iştirak et miş qardaşı 
Murtuzaqulu  xanla  b irlikdə  dəniz  yolu  ilə  Həştərxana  gəld i.  Qardaşının  təqib  etdiyi 
Murtuzaqulu xan ruslara pənah apardı.
70
 
Bu  arada  Ağa  Məhəmməd  xan  1796-cı  ildə  Tehrana  gəlib  şah  titulunu  qəbul 
etdi.
71
 Rus qoşunlarının  Azə rbaycandan çıxmasından xəbər tutan Ağa Məhəmməd  şah 
1797-c i  ilin  yazında  Qarabağa  və  Gürcüstana  ikinc i  s əfərə  hazırlaşmağa  başladı.  Bu 
vaxt  Azə rbaycanın digər şəhər və kəndlə ri kimi, Abşeron və Bakı da q ıtlıq, ac lıq və taun 
xəstəliyindən viran qa lmışdı.
72
 
Şahın  böyük  ordusunun  yaxın laşmasından  xəbər  tutan  Qarabağ  xan ı  İbrahim 
xan öz qüvvəsinə ümid bəsləməyərək Car nahiyəsinə qaçdı və Şuşa qalası maneəsiz və 
zəh mətsiz şahın ə linə  keçd i.
73
 Əliqulu xan Sərdar Şirvanı tutdu. Şah qoşunları Şa ma xını 
talan edib dağıtdı.
74
 Ağa Məhəmməd şah Ba kı  xan ı  Hüseynqulu xan ı  iki d əfə  Şuşaya 
çağırdı,  lakin  sonuncu bundan boyun qaçırdı.  Onda şah Şuşadan onun ardınca çapar 
göndərdi.  O,  xan ı  zorla  hökmdarın  hüzuruna  gətird i.  Ağa  Məhəmməd  şah  Bakı 
şəhərinin  müqavimətsiz  rus qoşunlarına təslim o lunmasına görə töh mət və danlaqdan 

---

210 
 
sonra Hüseynqulu xanı edamla hədələyərək, həbs olunmasını əmr etdi, Bakın ın Şey xəli 
xanın  tabeliyinə  verilməsi  barədə  fərman  hazırlan masını  tapşırdı.  Hüseynqulu  xan ın 
ailəsin i və qohumlarını tutub
75
 Tehrana göndərmək, d igər Bakı əhalisindən isə təzminat 
almaq ə mr olundu. 
Ertəsi gün mayın  12-də səhər açılanda həyatları təhlükədə olan  iki nəfər saray 
xid mətç isi şah yuxuda ikən onu  xəncərlə qətlə  yetirdilər.
76
 Şahın ölüm  xəbəri yayılan 
kimi  onun  əyanları  cavahirat ı  ələ   keç irib  qaçdılar.  Şuşa  camaat ı  və  Qa rabağın 
qeyri-niza mi döyüşçü dəstələri Şuşanı pəra kəndə halda tərk edərək Tehrana geri çəkilən 
şah qoşunlarını addım-addım təqib edirdi.
77
 
Bu  hadisələr  sayəsində  Bakı  və  Gəncə  xan ları  həbsdən  azad  edilə rək  öz 
mü lklərinə qayıtdılar.
78
 
O  za man  Qubada  olan  II  M irzə  Məhə mməd  xan  şahın  ölü m  xəbərini  a lınca, 
xanlığı ələ keçirmək  məqsədilə  Bakıya doğru hərəkət etdi, lakin Hüseynqulu  xan onu 
qabaqladı və Bakı qalasına çəkilərək ö z haqqını güclə qoruyub saxlamağa hazırlaşdı. 
Nəhayət, iki rəqib  arasında u zun danışıqlardan sonra xanlıq bütün g əlirləri ilə  birlikdə 
yenidən  iki  yerə  bölündü:  "Hüseynqulu  xan  ş əhərdə,  II  Mirzə  Məhəmməd  xan  isə 
Məşqətə
79
 kəndində bir qala t ikd irib hakimiyyətə başladılar".
80
 
1800-cü  ildə  Şey xə li  xan  Sultan bəy Bayatın güclən məsindən qorxaraq bacısı, 
bakılı  II M irzə Məhəmməd  xan ın arvadı Xanbikə  xan ımı Dərbənd hakimi, Su ltan bəy 
Bayatı isə onun kargüzarı (müavin i) təyin etdi. Belə ki, dərbəndlilər sonuncunun təhriki 
ilə  üsyan qaldırıb naib ləri Məhə mmədhüseyn bəyi qovmuşdular.
81
 
Bakı  xan ı  Şey xəli  xana  qonşu  feodallarla  mübarizədə  dəfələrlə  qoşunla  və 
şəxsən  iştirak  etməklə  yardım  göstərmişdi.  Şey xəli  xanın  arvadı,  bakılı  II  M irzə 
Məhəmməd xanın bacısı Zeybünnis ə Bəyim özünün müda xiləsi və d iplo matik bacarığı 
ilə  ə rinə  kö mək  göstərərək  onun  qoşunlarını  II  Surxay  xan  Qa zıqu muqlu  ilə  ara  
müharibəsində məğ lubiyyətdən qurtarmışdı. 
1803-cü  ildə  Də rbənddə  olan  Zeybünnis ə  Bəyim  ərinin  Dərbənd  üzə rində 
hakimiyyətinin bərpasına nail oldu.
82
 
Maraqlıd ır  ki,  orta  əsrlər  Azərbaycan  tarixində  feodal  və  xan  nəslindən  olan 
azərbaycanlı  -  türk  qadın ları  dəfə lərlə  ölkənin  idarə  olun masında  iştira k  et miş,  öz 
ərlərin in  siyasətinə  qarışmış,  hətta  hərbi  əməliyyatlar  zaman ı  ö lkən in  müdafiəsinə 
başçılıq etmişlər. 
Ağa  Məhəmməd  şah  öldürüldükdən  sonra  onun yerini  şahlıq  uğrunda  inadla, 
mübarizə  nəticəsində  Fətəli  şah  adı  ilə  taxtda  möh kəmlənən  qardaşı  oğlu  Baba  xan 
tutdu. Təzə  şahın hücumundan qorxuya düş ən Bakı xan ı baş qa xanla rla  birlikdə təbrik 
üçün onun yanına hədiyyələrlə elçilər göndərərək, h imayəsini əsirgəməməy i xah iş etdi. 
İranın daxili vilayətlərində öz hakimiyyətinin bərqərar olması ilə məşğul olan Fətəli şah 
hələlik Azə rbaycan xan lıq larının müstəqilliyinə to xun murdu.
83
 
1798-c i il aprelin 3-də Fətə li şahın səfiri Georgiyevskdən Peterburqa, I Pavelin 
yanına yola düşdü. Lakin o, ş ahın deyil, sərdar  Baba  xanın elçisi  kimi qəbul olundu. 
Onun İranla ticarət barədə bütün təklifləri qəbul edildi. Həmin  ilin avqust ayında elçi 
buraxıldı, lakin  ona müvafiq  şəkildə təlqin o lundu ki, Baba xan  Gü rcüstan barəsində hər 

---