[]

203 
 
rəğbət  sahibi  deyil.  On lar  şikayətlənirlər  ki,  xan  onların  üzə rinə  hə mişə  elə  böyük 
məb ləğdə vergi qoyur ki, onu, de mək o lar  ki, heç va xt ödə mə k  mü mkün deyil. Onun 
haqqında yaxşı fikirdə olan lar, yaxud həqiqəti deməkdən qorxanlar belə xanı son dərəcə 
dövlətli  təsvir  edir,  bununla  da,  onun  hərisliyi  ilə  bağlı  şikayətləri  təsdiqləyirlər".
16
 
Rusiya höku mətinin  Gürcüstandakı müvəkkili, A zərbaycan şəhərlərin in 80-ci illərdəki 
vəziyyətini təsvir edən S.D.Burnaşovun mə lu matına görə  Də rbənd xan ından asılı o lan 
Bakı  xan ı  Məlik  Məhəmmədin  qoşunu  500  nəfərdən  ço x  deyildi.
17
  Fətəli  xan ın 
sədaqətli  vassalı  olan  Ba kı  xan ı  Quba  xanın ın  apardığı  mü haribələrdə  ö z  qoşunu  ilə 
birlikdə  iştira k  edird i.  Ayrı-ayrı  xan lar  arasında  araçəkiş mələ ri  qurtarmaq  bilmirdi. 
Bakı  xan ı da bu  mübarizəyə qoşularaq, tabe və qohum olduğu Fətəli  xan ın tərəfində 
vuruşurdu. Məlik Məhə mməd xan h.l 188 (1774)-ci ildə Fətə li xanın  Şa ma xı xanı Ağası 
xanla və avar xanı Novsal xanla Şirvanda, Şa ma xı ya xınlığında baş verən döyüşlərində 
iştirak  etmişdi.
18
  Bu  za man  Fətəli  xana  qarşı  yürüşdən  qayıdan  Usmi  Əmir  Hə mzə  
Bakın ın  üstünə  gedərək  onu  tutmağa  cəhd  göstərdi,  lakin  yaxşı  möhkəmləndirilmiş 
qalanı almaq mü mkün olmad ığından onun ətrafını qarət edərək geri qayıtdı.
19
 
H.  1199  (1785)-cu  ildə  va xtı  ilə  Şəki  xanı  Hüseyn  xan  tərəfindən  gözləri 
çıxarılan  Ağası  xan  Fətəli  xana  məğlub  olaraq  oğlanları  Əh məd  bəy  və  Məhəmməd 
bəylə  birlikdə  Bakıya  sürgün  olundu  və  h.1207  (1788)-c i  ildə  onların  üçü  də  Fətəli 
xanın əmri ilə ö ldürüldü.
20
 
Bakı xanı Məlik Məhəmməd xan h.l799-cu ildə qaynı Fətəli xan ın razılığı ilə bir 
ildən bəri düşmənçilik edən Fətə li  xanla  Qarabağ  xanı İbrahimxə lil  xanı barışdırmaq 
məqsədilə Qarabağa getdi. La kin onun gəlişinə şübhə ilə yanaşan İbrahimxə lil xan onu 
həbs edərək 2 il həbsdə saxladı və ya lnız Fətəli xan və onun müttəfıqləri Qubada 8 minə 
yaxın  qoşun  toplayıb  İbrahim  xanın  üstünə  gedəndən  sonra  azad  etdi.  Məlik 
Məhəmməd xan 1781-ci ilin yanvarında Ba kıya qayıtdı.
21
 
İran hakimi vəkil Kərim xan Zənd 1799-cu ilin fevralında öldükdən sonra İranda 
araçəkişmələri  başlandı.  Bu  vaxt  Bakı  xanının  sıxış dırd ığı  rus  tacirləri  və  konsulu 
Həştərxana  getdilər.
22
  Siyasi  şəraitdən  istifadə  edən  Rusiya  höku məti  Həştərxanda 
İrana  qarşı  ekspedisiya  hazırlamağa  başladı.  1781-ci  ilin  iyununda  Həştərxandan 
Astrabad körfəzinə qraf  Voynoviçin  ko mandanlığı ilə tərkibində 443 nəfər o lan kiçik 
bir eskadra göndərildi.  Onun  məqsədi körfəzdəki adaların b irində Hindistanla ticarət 
əlaqələri  üçün  faktoriya  yaratmaq  idi.
23
  Bütün  bunlar,  habelə  rusların  hərbi  hazırlıq 
aparması haqqında xəbərlər İranın  və Türkiyənin hakim dairələrini ço x narahat edirdi. 
Yaran mış siyasi vəziyyət öz sərvətlərini dağlarda g izlətmiş Bakı və Dərbənd xan larını 
da təşvişə salırdı.
24
 Bu vaxt Ba kı  xan lığ ının dövlət işləri ilə Fətə li  xan  məşğul olurdu. 
Əslində,  xanlığ ı o  idarə edirdi. Aşağıdakı fakt da bunu təsdiq edir.  Qraf  Voynoviçin 
eskadrasının gəmiləri geri qayıdarkən "rus ticarətlərini sıxışdırdığına görə" Bakı xanını 
qorxut maq  məqsədilə  1782-ci  il  iyun  ayın ın  a xırlarında  Bakı  limanına  da xil  oldu.
25
 
Eskadra  limana  da xil  o larkən  Bakı  şəhərin in  qala  d ivarla rında  qoyulmuş  11  topdan 
salam atəşi ilə qarşılandı.
26.  
 
 
 
 
 
 
Qraf  Voynoviçin başçılıq etdiy i eskadranın  Ba kıya da xil o lmasını bu za man 
Qubada olan Fətə li xana xəbər verd ilər. Fətə li xan avqustun 9-da  Ba kıya gəld i və  qraf 

---

204 
 
Voynoviçi təbrik et mə k və qulluq göstərmə k tə klifi ilə onun yanına elç ilər göndərdi. 
Qraf  Voynoviç  onun  təbrikinə  cavab  verərək,  Bakıda  və  Dərbənddə  ticarət  edən  rus 
tacirlə ri  ilə  bağlı  bəzi  məsələ ləri  onunla  niza ma  salmaq  istədiyini  bildird i.
27
  Onlar 
avqustun 13-də danışıqla r aparmaq üçün görüşdülər.
28
 
Qablitsin  məlu mat ına  görə,  xan la  Voynoviç  a rasında  danışıqlar  avqustun 
axırınadək davam etdi və Voynoviçin bütün tələblərinin qəbul o lunması və xandan rus 
tacirlə ri üçün olduqca əlverişli ilt iza m a lması ilə başa çatdı.
29
 
1782-1783-cü  illə rdə hələ sağ olan Hac ı Mə lik Məhə mməd  xan  Ba kı  xan ı  idi, 
lakin, əslində Ba kı xanlığını idarə  edən Fətəli xanın a li hakimiyyətinə tabe idi. 
A.Bakıxanov  Məlik  Məhəmməd  xana  belə  b ir  müsbət  xarakteristika  verir: 
"Hicri 1196-cı (1781) ildə dindar, ədalət li bir ə mir o lan bakılı Hacı Mə lik Məhəmməd 
xan Hacı M irzə Məhəmməd  xan oğlu  11 yaşlı oğlu II M irzə Məhəmməd  xanı dayısı 
Fətəli  xan ın  himayəsi  alt ında  Ba kı  hakimi  təyin   etdi.  Özü  Ətabətə  (Kərbə laya  və 
Nəcəfə) ziyarətə gedib, Nəcəfi-əşrəfdə vəfat etdi".
30
 
La kin  Mə lik  Məhə mməd  xanın  Bakıxanov  tərəfindən  göstərilən  ölü m  tarixi 
(1781-ci il) dəqiq deyil; Məlik Məhə mməd xanın onun oğlunun göstərdiyi ölüm tarixi - 
1784-cü  il daha düzdür.
31 
Azərbaycanın bir neçə  xanlığın ın tabe olduğu qubalı  Fətə li 
xan bütün Şirvana sahib idi. Fətəli xan ın həddi-büluğa çatmamış bacısı oğlu  Bakı xanı 
II Mirzə Məhəmməd xan onun qəyyumluğu altında idi.
32
 Xanlığı, əslində, azyaşlı xan ın 
anası Xədicə Bikə idarə ed irdi. 
1789-cu  ildə  Fətəli  xan  qəflətən  xəstələndi.  Art ıq  sağalmayacağını  hiss  edən 
Fətəli xan tələsik bac ısı Xədicə Bikənin yanına, Ba kıya getdi və h.l203-cü ildə (22 ma rt 
1789-cu ildə) orada  53 yaşında öldü.
33
 Bunu onun Şıx kəndində  məscidin həyətində - 
mə za rlıqdakı  qəbrində  qoyulmuş  mərmə r  başdaşındakı  kitabə  təsdiq  edir.
34
  II  Mirzə  
Məhəmməd xan dayısı qızı, Şey xə li xan ın bacısı Xanbikə xan ımla evlən mişdi. 
H.1205  (1791)-ci  ildə  Bakı  xanlığını  ə lə  keç irməkdə  ona  kö mək  göstərərsə, 
Əh məd  xana  xərac  verməy i  vəd  edən  II  Mirzə  Məhəmməd  xanın   əmisi,  I  M irzə 
Məhəmməd  xanın  oğlu   Məhəmmədqulu  ağanın  fitnəkarlığ ı  nəticəsində  Fətəli  xan ın 
böyük  oğlu,  onun  varisi  Əh məd  xan la  Bakı  xanı  II  M irzə  Məhəmməd  xan  arasında 
ədavət düşdü.
35
 
Bakı  xanlığ ında  xanlar  arasında  çəkişmə,  əsasən,  böyük  gəlir  gətirən  neft 
mədənlə ri üstündə baş verirdi. 
Bakıxanovun məlu matına görə Əh məd xan Salyana yürüş bəhanəsi ilə qoşunun 
bir  hissəsini  Ba kıya,  heç  nədən  xəbəri  olmayan  II  M irzə   Məhəmməd  xanın  üstünə 
göndərdi. Gizlincə Bakıya gələn Məhəmmədqulu ağa öz tərəfdarların ı toplayıb qalan ın 
təslim o lması üçün hazırlıq  apardı.  Nəticədə Məhə mmədqulu ağa bütün istehka mla rı 
ələ keçird i, II M irzə Məhəmməd xan isə həbs olunub Qubaya göndərild i. Lakin Bakıda 
möhkəmlənən Məhəmmədqulu  xan  qubalı Əh məd xana vəd verdiy i xəracı verməkdən 
boyun  qaçırdı.  Tutduğu  düşünülməmiş  işdən  peşman  olan  Əh məd  xan  II  M irzə 
Məhəmməd  xan ı  qoşunla  birlikdə  Bakı  qalasını  tut mağa  göndərdi.  Əhalinin  xəyanət 
etməsindən qorxan Məhəmmədqulu  xan onların I Mirzə Məhə mməd  xan ın Nad ir şah 
vaxtında  topladığı  xəzinəni  qarət  etməsinə  imkan  verd i.  Şəhər  əhalisi  tərəfindən  dəf 

---