0f11aztitul(1-7)

120 
 

 Elektromaqnit dalğası həm vakuumda, həm də mühitdə yayıla bilir. Onun va-
kuumda yayılma sürəti işığın vakuumdakı sürətinə bərabərdir: 
?????? =
1
?????? ??????
= 3 ∙ 10
??????
??????????????????
.                           (1) 
Burada 
??????  ??????ə ?????? − uyğun olaraq elektrik və maqnit sabitidir.  
Elektromaqnit dalğasının mühitdə sürəti işığın mühitdə yayılma sürətinə bərabər 
olub mühitin xassəsindən asılıdır: 

=
??????
√????????????
=
??????
??????
.                                             (2) 
Burada 
?????? ??????ə ?????? – uyğun olaraq mühitin dielektrik və maqnit nüfuzluğu, 
?????? – mühitin sındırma əmsalıdır.  

 Elektromaqnit dalğasının vakuumda dalğa uzunluğu: 

=
??????

= ????????????.                                              (3) 
Elektromaqnit dalğasının mühitdə dalğa uzunluğu vakuumdakına nisbətən n dəfə 
kiçikdir: 

=

??????
.                                                        (4) 
 Elektromaqnit dalğası enerjiyə malikdir. Bu dalğalar keçirici naqilə çatdıqda 
enerjinin bir hissəsi udulur və orada sürətlə dəyişən elektrik cərəyanı yaradır. 

 Elektromaqnit dalğası iki mühitin ayrılma sərhədindən qayıtma və sınma xas-
səsinə malikdir. 

 Elektromaqnit dalğası fəzada səpilmə, suda udulma xassəsinə malikdir və s. 
Elektromaqnit dalğasının  şüalanması – açıq rəqs konturu. Adi  rəqs  konturunda 
dəyişən elektrik və maqnit sahələrinin enerjisinin bir-birinə qarşılıqlı çevrilməsi baş 
verir, lakin bu çevrilmə kondensator və sarğacda uyğun sahənin enerjisinin növbə ilə 
cəmlənməsi prosesi ilə nəticələnir. Ona görə də rəqs konturundan kənarda, demək 
olar, elektromaqnit dalğası qeydə alınmır, yəni kontur elektromaqnit dalğası şüalan-
dırmır. Elektromaqnit dalğasının şüalanmasına nail olmaq üçün onu yaradan elek-
tromaqnit rəqslərinin məxsusi tezliyini yüksəltmək lazımdır. Konturda yaranan elek-
tromaqnit rəqslərinin məxsusi tezliyi 
??????
??????
=
??????
√????????????
 olduğundan rəqslərin tezliyini artır-
maq üçün ya induktivliyi, yaxud da tutumu azaltmaq lazımdır. Bu sadə qanunauy-
ğunluğu nəzərə alan alman alimi Henrix Rudolf Hers (1857–1894) rəqs konturunun 
formasını dəyişməklə 1886-cı ildə elektromaqnit dalğasının şüalandırılmasına nail 
oldu. O, rəqs konturundan sarğacı aradan götürür, kondensatorun lövhələrinin sahə-
sini kiçildir və onları bir-birindən uzaqlaşdırır. Nəticədə qapalı kontur açıq kontura 
çevrilir. Hers vibratoru adlanan belə kontura periodik olaraq enerji verməklə apa-
rılan təcrübədə onun kondensator konduktorları (lövhələri) arasında qığılcım boşal-
ması formasında yüksək tezlikli elektromaqnit rəqsləri yarandı. Eyni anda məsafədə 
1–2 m vibratora paralel yerləşdirilmiş və heç bir enerji mənbəyinə qoşulmayan qə-
buledici konturun – rezonatorun konduktorları arasında da həmin qığılcım boşalması 
yarandı. Deməli, açıq rəqs konturunda yaranan yüksək tezlikli elektromaqnit rəqsləri 
daşıdığı enerjini elektromaqnit dalğaları formasında fəzaya yaymış və bu dalğalar 
həmin an rezonator tərəfindən qəbul olunmuşdur 
(h)
.   
  LAYİHƏ

---

121 
 
 
 
 
Elektromaqnit dalğasının mühitdə uzunluğu nə qədərdir? 
Məsələ. 
Elektromaqnit  dalğası  bircins  mühitdə 
2 ∙ 10
  sürətlə  yayılır.  Elektromaqnit 
dalğasının mühitdəki uzunluğunu təyin edin. Onun vakuumda yayılma tezliyi 1 MHs-
dir.  
Nəticənin müzakirəsi: 
 Elektromaqnit dalğasının vakuumda tezliyi və mühitdə yayılma sürəti məlumdursa, onun 
mühitdə dalğa uzunluğunu necə təyin etmək olar? 
 
Bakı televiziya qülləsi iki daşıyıcı dalğa şüalandırır: şüalanma tezliyi 94 MHs olan təsvir 
dalğası  daşıyan  şüa  və  modulyasiya  olunmuş  95  MHs  tezlikli  elektromaqnit  dalğası 
daşıyan şüa. Bu tezliklərə uyğun şüaların dalğa uzunluğunu təyin edin.  
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1  Burulğanlı elektrik sahəsinin mənbəyi nədir? 
 
 
 
2  Elektromaqnit dalğası nədir? 
 
 
 
3 
Niyə qapalı rəqs konturu elektromaqnit dalğası 
şüalandırmır? 
 
 
 
4 
Elektromaqnit dalğasının sürət vektoru elektrik 
sahəsinin intensivlik və maqnit sahəsinin induksi-
ya vektorlarına nəzərən necə yönəlir?  
 
 
 
5 
Elektromaqnit dalğası vakuumdan mühitə keç-
dikdə dalğa uzunluğu 9 dəfə azaldı. Bu zaman 
onun yayılma sürəti necə dəyişər?  
 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ? 
İş vərəqində “Elektromaqnit dalğası” mövzusunda esse yazın. 
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
 
(h) 
??????⃗
??????⃗
??????⃗
??????⃗
??????⃗
?????????????????????????????????????????????????????? 
??????????????????????????????????????????????????????
????????????????????????  
??????????????????????????????????????????????????????
 
  LAYİHƏ

---

122 
 
3.8. ELEKTROMAQNİT DALĞASININ ENERJİSİ. ELEKTROMAQNİT DALĞALARI 
ŞKALASI  
(Təqdimat dərs)
 
Təqdimatın  aşağıda  verilən  təqribi  plan  əsasında  hazırlanması  tövsiyə  edilir.  Bu  məq-
sədlə təqdim olunan elektron resurslardan və nəzəri məlumatlardan istifadə edilə bilər. 
Plan:  1. Elektromaqnit dalğasının enerjisi. 
 
2. Elektromaqnit dalğaları şkalası: a) radiodalğalar;  b) mikrodalğalar;  c) infraqırmızı 
dalğalar;  d) görünən dalğalar;  e) ultrabənövşəyi dalğalar; f) rentgen şüalanması;   
g)  - şüalanma. 
 
Sonuncu problemə dair təqdimat hazırlayarkən bu suallara cavab verməyə çalışın: 
şüalanmanın aşkar olunma tarixi, xarakteristikası, xassəsi, tətbiqi, insan orqanizminə təsiri.  
1. Elektromaqnit dalğasının enerjisi.  Elektromaqnit  dalğası  özü  ilə  enerji  daşıyır.  Bu 
enerji aşağıdakı fiziki kəmiyyətlərlə xarakterizə olunur. 
 Elektromaqnit şüalanması selinin sıxlığı (??????) –  ixtiyari Δt zaman fasiləsində şüanın yayılma 
istiqamətinə fikrən perpendikulyar qoyulmuş ixtiyari səthin S sahəsindən keçən ΔW elektromaqnit 
enerjisinin bu səth ilə Δt zamanı hasilinə olan nisbətinə bərabər fiziki kəmiyyətdir: 
?????? =
∆??????
?????? ∙ ∆??????
.                                      (1) 
Əgər 
?????? = 1??????  ??????ə ∆?????? = 1??????????????????  olarsa,  (1)  ifadəsindən  alınır  ki,  ?????? = ????????????:  elektromaqnit 
şüalanması selinin sıxlığı vahid səthdən vahid zamanda keçən enerjiyə bərabərdir. Şüalanma 
selinin sıxlığına bəzən dalğanın intevsivliyi də deyilir. 
Şüalanma seli sıxlığının BS-də vahidi: 
?????? =
∆??????
?????? ∙ ∆??????
= 1
??????
?????? ∙ ??????????????????
= 1
????????????
??????
. 
  Elektromaqnit dalğasının enerji sıxlığı – vahid həcmdəki elektromaqnit sahəsinin 
enerjisinə bərabərdir: 
?????? =
????????????
∆??????
.                                               (2) 
Enerji sıxlığının BS-də vahidi: 
?????? =
∆
= 1
. 
Elektromaqnit dalğası fəzada 
?????? işıq sürəti ilə yayıldı-
ğından  o,  ədədi  qiymətcə  fəzada  fikrən  götürülmüş  və 
doğuranı 
?????? ∙ ????????????  olan  silindrin  daxilindəki  elektromaqnit 
enerjisinə bərabərdir 
(a)
. Həmin enerji fikri silindrin həcmi 
ilə (
???????????? = ????????????????????????) enerji sıxlığının (??????) hasilinə bərabərdir: 
???????????? = ?????? ∙ ?????? ∙ ???????????? ∙ ??????.                              (3) 
(3) ifadəsini (1)-də nəzərə alsaq məlum olur ki, şüalan-
ma selinin sıxlığı (intensivliyi) elektromaqnit enerjisi-
nin sıxlığı ilə onun yayılma sürətinin hasilinə  bəra-
bərdir:  
?????? =
?????? ∙ ????????????????????????
?????? ∙ ∆??????
= ?????? ∙ ??????.                            (4) 
Elektromaqnit dalğalarını şüalandıran ən sadə mən-
bə nöqtəvi mənbədir. Belə mənbə bütün istiqamətlərdə 
eyni intenvsivlikli dalğalar şüalandırır və mənbəyin öl-
çüləri  onun  təsirini  öyrəndiyimiz  məsafəyə  nisbətən 
çox kiçikdir 
(b)
.  
(a)
 
(b)
 
S 
ct 
R 
  LAYİHƏ

---