0f11aztitul(1-7)

114 
 
 
Transformator 
 Transformator (lat. “transformo” – çevirirəm) – dəyişən cərəyanın gücünü və tez-
liyini sabit saxlamaqla onun gərginliyini azaldıb-artıra bilən elektromaqnit qurğusudur
. 
Transformatorun sxematik təsviri və elektrik dövrəsində şərti işarəsi şəkildə təsvir 
edilmişdir (
b
 və 
c
). O, iki sarğacı olan qapalı polad lövhələrdən ibarət içlikdən (1) 
ibarətdir. Birinci sarğac (2) giriş sarğacı adlanır və dəyişən cərəyan mənbəyinə, ikin-
ci sarğac isə (3) çıxış sarğacı adlanır və ümumi müqaviməti 
??????  olan işlədicilər ilə 
yüklənir. 
 
Dəyişən cərəyan birinci sarğacdan keçəndə polad içliyi və onunla birlikdə ikinci sar-
ğacı qapayan dəyişən maqnit seli yaradır. Hər iki sarğacdan eyni maqnit seli keçdiyindən 
onların hər bir dolağında 
??????
??????
∆Ф
∆??????
 -yə bərabər olan induksiya EHQ yaranır. Əgər bi-
rinci sarğacda 
??????  dolaq, ikinci sarğacda ??????  dolaq olarsa, sarğaclarda yaranan induksiya 
EHQ uyğun olaraq: 
??????
?????? ∙
∆Ф
∆??????
     ??????ə    ??????
?????? ∙
∆Ф
∆??????
. 
Sarğaclarda yaranan induksiya EHQ-nin nisbətinə bərabər olan kəmiyyət trans-
formasiya əmsalı (
??????) adlanır: 
??????
??????
??????
??????
??????.                                                  3  
Transformator boş-boşuna  işlədikdə, yəni  çıxış sarğacı  açıq  olduqda   
??????
0  
həmin sarğacın uclarındakı gərginlik |
?????? |
|?????? | olur. Bu zaman giriş sarğacında da 
cərəyan şiddəti sıfıra yaxınlaşir:
 ?????? → 0. Ona görə də giriş sarğacının uclarındakı gər-
ginlik |
?????? |
|?????? | olur. Beləliklə, transformasiya əmsalı üçün alınır ki: 
??????
??????
??????
??????
??????
.                                                4  
(a)
 
25 kV
400 kV
12 kV
 
220V
 
İstilik elektrik 
stansiyası 
Yüksəldici 
transformator 
Yüksək gərginlik 
xətləri 
Alçaldıcı 
transformator
Alçaldıcı 
transformator 
İstehlakçı 
~??????
??????
~??????
??????
 
~??????
??????
 
??????
??????
 
??????
??????
~??????
??????
??????
??????
??????
??????
??????
??????
??????
?????? 
??????
??????
??????
 
?????? 
(b) 
(c) 
??????
??????
??????
??????
 
  LAYİHƏ

---

115 
 
(4) ifadəsindən görünür ki, əgər 
??????
??????
??????
??????
 ??????ə ??????
?????? olarsa, bu halda ??????
??????
??????
??????
 
olur – transformatorun çıxışındakı gərginlik girişdəki gərginlikdən kiçik olur. Belə 
transformator alçaldıcı transformator adlanır.  
Əgər 
??????
??????
??????
??????
 ??????ə ??????
?????? olarsa, bu halda ??????
??????
??????
??????
 olur – transformatorun çıxı-
şındakı gərginlik girişdəki gərginlikdən böyük olur. Belə transformator yüksəldici 
transformator adlanır. 
Transformatorun aktiv müqaviməti sıfıra yaxın olduğundan o, normal yüklənmə 
rejimində işlədikdə giriş və çıxış sarğaclarının dövrələrindəkı güc təqribən bərabər 
olur: 
??????
??????
??????
??????
. Belə olduqda məlum olur ki, transformator sarğaclarındakı dəyişən 
cərəyan şiddəti onların uclarındakı gərginliklə tərs mütənasibdir: 
?????? ??????
?????? ??????   ??????ə ????????????  
??????
??????
??????
??????
??????.            5  
Deməli, transformatorun aşağı gərginlikli sarğacında cərəyan şiddəti yüksək, yu-
xarı gərginlikli sarğacında isə cərəyan şiddəti alçaq olur. Bu səbəbdən dolaqlarının 
sayı az olan alçaq gərginlikli sarğacdakı naqilin en kəsiyi yüksək gərginlikli sarğacın 
naqilinə nisbətən daha qalın olmalıdır.   
Transformatorun FİƏ-si belə təyin olunur: 

??????
2
??????
1
∙ 100%
??????
2
??????
2
??????
1
??????
1
∙ 100%.              6
 
Qeyd. Transformatorun çıxış sarğacı işlədiciyə qoşularsa, transformasiya əm-
salı: 
??????
??????
??????
?????? ??????
.                                             7
 
Burada 
??????
 ikinci sarğacın müqavimətidir. 
 
 
Hansı transformatorun işini 
yoxladınız?  
Təchizat: universal transformator:  
laboratoriya dəsti 
(d)
. 
İşin gedişi:  
1.  U  şəkilli  polad  içliyin    bir  qoluna 
elektrik çəngəli olan giriş sarğacını, 
digər qoluna isə elektrik qaynaq sar-
ğacını  (çıxış  sarğacı)  yerləşdirin. 
İçliyi qapayıb sıxaclarla bərkidin.   
ARAŞDIRMA 
 
TƏTBİQETMƏ 
 
2. Giriş sarğacını 
~220 ?????? gərginlikli şəbəkəyə birləşdirin və qaynaq sarğacının dəstəyini 
sıxmaqla onun sıxaclarına bərkidilən polad mismarların uclarını bir-birinə toxundurun. 
Baş verən hadisə üzərində müşahidə aparın. 
(d) 
  LAYİHƏ

---

116 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ? 
İş vərəqində “Elektrik enerjisinin ötürülməsi. Transformator” mövzusun-
da esse yazın. 
Transformatorların  içlikləri  aralarında  xüsusi  dielektrik 
təbəqə olan çoxlu sayda nazik polad lövhələrdən ibarətdir. 
Çox  güclü  transformatorların  həm  içlikləri,  həm  də  sar-
ğacları içərisi  transformator yağı doldurulmuş dar divarlı 
çən, yaxud radiatorlarla əhatə olunur 
(e)
. 
 Niyə transformatorların içlikləri çoxlu sayda nazik polad 
lövhələrdən ibarət olur? 
 Güclü transformatorların içlik və sarğacları niyə içərisi 
transformator yağı doldurulmuş çən, yaxud radiatorlarla 
əhatə olunur.
 
(e)
 
3.  Giriş  sarğacını  şəbəkədən  ayırın,  elektrik  qaynaq  sarğacını  içliyin  qolundan  çıxarın. 
İçliyin boş qoluna uclarına lampa bağlanmış kiçik dolaqlı sarğacı daxil edib birinci sar-
ğacı yenə şəbəkəyə qoşun. Baş verən hadisə üzərində müşahidə aparın.    
Nəticənin müzakirəsi: 
 “Elektrik qaynağı” modelində hansı növ transformatorun (azaldıcı, yoxsa yüksəldici) 
işini müşahidə etdiniz? 
 Lampalı sarğacla hansı transformatorun işini yoxladınız? 
 İkinci dolaqda elektrik cərəyanının yaranması hansı fiziki hadisəyə əsaslanır? 
 
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN
 
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta 
yaxşı 
1  Transformator nədir, o elektrik enerjisi istehsal edirmi? 
 
 
 
2 
Şəkildə təsvir edilən transformatorlardan hansının yük-
səldici, hansının isə alçaldıcı olduğunu təyin edin  
(bax: 
f 
və
 g
). 
(f)                                                       (g)
 
 
 
 
3 
Dəyişən  cərəyanı  böyük  məsafələrə  ötürməyin  ən 
səmərəli üsulu nədir? 
 
 
 
4 
Transformasiya əmsalı 0,2 olan transformatorun birinci 
sarğacında  gərginlik  220  V-dur.  İkinci  sarğacdakı  gər-
ginliyi təyin edin. 
 
 
 
  LAYİHƏ

---