0g9az(1-6)esas

IV. 
V.  
VI.  
VII.  
Bioehtiyatların müxtəlifliyi və ondan istifadə 
29. Şimal materiklərinin bioehtiyatları və ölkələrin iqtisadi inkişafında                  
onların rolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
30. Cənub materiklərinin bioehtiyatlarından istifadənin xüsusiyyətləri . 110
31. Praktik dərs. Antarktida – bioloji ehtiyatlarla zəif təmin olunmuş                  
materikdir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
32. Azərbaycanın landşaftı bioehtiyatların mənbəyidir . . . . . . . 116
33. “Ekoloji siyasət”
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
34. Ekoloji monitorinq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
35. Təbiətə ekskursiya  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Qədim və müasir sivilizasiyalar
36. Sivilizasiyaların tarixi-coğrafi inkişafı . . . . . . . . . . . . 128
37. Türk dünyasının sivilizasiyalararası əlaqələrdə rolu. . . . . . . 132
38. Azərbaycanın sivilizasiyalararası mövqeyi . . . . . . . . . . 136
39. Debat dərs. Azərbaycan: Avropa, yoxsa Asiya? . . . . . . . . 140
40. Tarixi-coğrafi regionların müasir vəziyyəti
. . . . . . . . . . 142
41. Müasir dünyanın “iqtisadi gücləri”
. . . . . . . . . . . . . 146
42. Yer kürəsinin mənimsənilməsi . . . . . . . . . . . . . . . 149
Dünya əhalisinin müxtəlifliyi
43. Əhalinin sayının artımı və onun tənzimlənməsi . . . . . . . . 153
44. Dünya əhalisinin yaş-cins  tərkibi. Əmək ehtiyatları . . . . . . . 156
45. Praktik dərs. Yaş-cins piramidasının qurulması . . . . . . . . 160
46. Asiya, Afrika və Latın Amerikasının əhalisi . . . . . . . . . . 162
47. Avropa, Şimali Amerikanın və Avstraliyanın əhalisi . . . . . . . 165
48. Praktik  dərs. Azərbaycanda demoqrafik vəziyyət  . . . . . . . 169
İqtisadi-sosial həyat və onun inkişaf yolları
49. Təsərrüfatın sahə quruluşu . . . . . . . . . . . . . . . . 173
50. Maddi və qeyri-maddi istehsal sahələri
. . . . . . . . . . . 178
51. Sənaye sahələri necə yerləşdirilir? . . . . . . . . . . . . . 181
52. Kənd təsərrüfatı sahələrinin yerləşdirilmə prinsipləri  . . . . . . 186
53. Bazar iqtisadiyyatı
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
54. Mülkiyyət formaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
55.  Azərbaycanın iqtisadi inkişafı . . . . . . . . . . . . . . . 196
56. “Tüstüsüz sənaye” – turizm  . . . . . . . . . . . . . . . . 199
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar . . . . . . . . . . . . . . . . 126
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar . . . . . . . . . . . . . . . . 152
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar . . . . . . . . . . . . . . . . 171
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar . . . . . . . . . . . . . . . . 202
II bölmə
 
CƏMİYYƏT VƏ İQTİSADİYYAT
6

---

 
 
7
 
 
 
•   Giriş  •
 
 
 
 
 
 
 
C
OĞRAFİ İNFORMASİYANIN TƏQDİMOLUNMA ÜSULLARI  
 
Yerin  bir  planet  kimi  yaranması,  onun  təbəqələrinin  formalaşması  və  həyatın 
əmələ  gəlməsi  üçün  milyard  illər  lazım  gəlmişdir.  Qeyri-üzvi  aləm  üzvi  aləmdən 
daha əvvəl yaranmış, insanın əmələ gəlməsi isə yaxın vaxtlarda baş vermişdir. Yer 
planetinin yaşı milyard illərlə, ona təsir edən, dəyişə bilən canlı orqanizmlərin yaşı 
7milyon illərlə hesablanır. Bəşəriyyətin tarixi isə min illərlə ölçülür. İnsanların tə-
sərrüfat fəaliyyətinin (sənaye, kənd təsərrüfatı və qeyri-istehsal sahələri) təbiətə daha 
güclü təsiri isə yüz illərlə hesablanır.   
 
 
 
1. Mətn və şəkillər arasında əlaqəni müəyyən edin. 
Kainatın yaranması 
 
Yerdə bitkilər aləminin 
yaranması 
Yerin planet kimi formalaşması 
 
Buzlaşma dövrü 
Elektrik stansiyalarının inşası 
 
İlk insan qəbilələrinin 
formalaşması 
Kosmosun fəthi Göydələnlərin inşası 
 
Kənd təsərrüfatının inkişafı 
1 
 
Şəkil üzrə iş
Giriş 
1 
2
3
4 
5
6
7 
8
9

---

 
 
 
 
8 
 
2. Təsvirlərə uyğun gələn dövrləri müəyyən edib cədvəli dəftərinizdə tamamlayın: 
Dövr 
Dövrlərə uyğun hadisələr 
Yüz illər  
 
Min illər 
 
Milyon illər 
 
Milyard illər 
 
 
Yer planeti, onun təbiəti və bəşəriyyətin inkişaf prosesi başa çatmamışdır. Təbiət 
və əhali bir-birinə təsir göstərməklə daim dəyişir və inkişaf edir.  
Təbiət və cəmiyyətdə baş verən bir çox hadisə və prosesləri coğrafiya elmi öy-
rənir.  Öyrənmə  prosesi  informasiyanın  toplanmasından  başlayır.  İnformasiyalar 
peyklər vasitəsilə, çöl tədqiqatları zamanı meteoroloji stansiyalardakı cihazlarla əldə 
edilir və müxtəlif laboratoriyalarda, eləcə də statistika idarələrində toplanır. Məlu-
matlar  xüsusi  laboratoriya  avadanlıqlarının,  kompüter  proqramlarının  köməyi  ilə 
alimlər tərəfindən təhlil olunur. İnformasiya yalnız mətn, qrafik, cədvəl və şəkillər 
formasında deyil, həmçinin digər üsullarla da təqdim edilir. Ən geniş yayılmış və 
daha çox istifadə olunan təqdimetmə üsulu – kartoqrafik təsvirlər, eləcə də coğrafi 
xəritələrdir.  
Keçmiş  zamanlarda  xəritələr  səyyah,  dənizçi  və  tacirlərin  danışıqları  əsasında 
tərtib olunurdusa, hazırda bu işlə coğrafiyanın bir sahəsi olan, ciddi riyazi prinsiplərə 
əsaslanan kartoqrafiya və ya xəritəşünaslıq elmi məşğul olur. Təsvir olunan ərazi 
haqqında məlumatlar ərazinin aero və kosmik fotoçəkilişləri vasitəsilə əldə edilir və 
bunun əsasında topoqrafik xəritə tərtib olunur.  
 
  
 
Müzakirə edin:  
1. Göstərilən təsvirlərdən hansı ərazini daha dəqiq əks etdirir? 
2. Hansı təsvirlər daha böyük ərazini əhatə edir? 
3. Ərazini daha ətraflı öyrənmək üçün hansı təsvirdən istifadə edərdiniz?
 
 
Xəritə ilə yanaşı, coğrafiyaçılar başqa təsvir vasitələrindən – xəritə-sxem, karto-
qram və kartodiaqramlardan da istifadə edirlər.  
3. Təqdim olunan təsvirlərdən hansılar  diaqramdakı I, II, III 
və IV rəqəmlərinə uygun gəlir?  
Müzakirə edin:  
– Yuxarıdakı mətn və tapşırıqlarda Yerin və cəmiyyətin yaşı 
haqqında informasiya hansı dörd üsulla təqdim olunub? 
                   Xəritə 
 
                         Aerofotoşəkil                                      Kosmik şəkil 
 
Şəkil üzrə iş
I    II   III  IV 
Milyard illər
Milyon illər
Min illər
Yüz illər

---