160
P
RAKTİK DƏRS.
YAŞ-CİNS PİRAMİDASININ QURULMASI
Yaş-cins piramidaları əhalinin yaş və cins üzrə paylanmasını göstərən diaqram-
lardır. Onlar əhalinin say (yaş və cins) strukturunu əyani şəkildə əks etdirir. Bu de-
moqrafik göstəricilər dövlət büdcəsinin (məktəbəqədər, orta və ali təhsil müəssisə-
lərinin, səhiyyə xidmətlərinin və s.) planlaşdırılmasında, həmçinin mənzil tikintisi,
kommunal
xidmətlərin, ərzaqla təchizat və digər işlərin təşkili üçün vacibdir.
Əhalinin yaş-cins piramidasının təhlili:
I. Əhalinin yaş-cins piramidaları demoqrafik vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif formalarda
olur.
II. Piramidanın enli hissəsi həmin yaş qrupunda əhalinin sayının çox olduğunu, ensiz hissəsi
isə əksinə, az olduğunu göstərir.
III. Piramidaları təhlil edərkən onu üç hissəyə ayırmaq lazımdır. 0–15 yaş: uşaqlar; 16–65
yaş:
gənc və yetkin insanlar; 65 yaşdan yuxarı yaşlılar.
Nümunə:
1. Əhalinin yaş-cins piramidasına diqqət yetirin. Ortada yuxarıya doğru əhalinin yaş qrupları
yazılmışdır.
2. Əhalinin 16–65 yaş arasında olan hissəsi əmək qabiliyyətli insanlardır. Onların da sayı
üstündür (
əmək qabiliyyətli əhali arasında işləyənlərin sayı nə qədər çox olursa, dövlət
büdcəsinə bir o qədər çox vergi daxil olur. Vergi ilə daxil olan pullar xidmət və sosial
sahələrə (yeni məktəblər, xəstəxanalar, idman kompleksləri və s.) xərclənir).
3. Əhalinin sayında 25–29 yaşlılar daha çoxdur.
4. 65 yaşdan yuxarı yaş qrupuna daxil olan əhalinin sayı azdır. Piramidanın yuxarı hissəsinin
ensiz olması bunu ifadə edir.
5. Piramidada qırmızı zolaqlar qadınların, goy zolaqlar isə kişilərin sayını göstərir.
6.
Əhalinin 30 yaşa qədər olan hissəsində kişilərin, 30-dan yuxarı hissəsində isə (əsasən,
yuxarı yaş (75–79 yaş) qruplarında qadınların sayı kişilərdən çoxdur (
bu, kişilər arasında
ölüm hallarının çox olması (təhlükəli peşələr, müharibələr) və qadınların uzunömürlü
olması ilə əlaqədardır).
45
161
• VI fəsil •
Dünya əhalisinin müxtəlifliyi
•
6
Yaş-cins piramidasının qurulması.
Ölkə əhalisinin 2015-ci il üçün yaş-cins piramidasını qurun:
1. Kağız üzərində mərkəzdən iki şaquli ox çəkin (koordinat oxu).
2. Şaquli xətt boyunca yuxarıya doğru yaş intervallarını yazın (0–4 yaş, 5–9 yaş, 10–14
yaş, 15–19 yaş və s.).
3. Oxun oturacağından ona perpendikulyar üfüqi xətt (absis oxu) çəkin.
4. Üfüqi xətt üzərində müvafiq olaraq sağda qadınların, solda kişilərin sayını qeyd
edin.
5. Cədvəldə verilmiş statistik rəqəmlərdən istifadə edərək diaqramın sol tərəfində
kişilərin, sağ tərəfində isə qadınların sayını əks etdirən zolaqlar çəkin.
Diqqət:
• Çəkilmiş zolaqlar hər yaşa uyğun insanların sayını göstərməlidir.
Yaş qrupları, il
Cəmi (min nəfər)
Kişilər (min nəfər)
Qadınlar (min nəfər)
00–04
671
341
330
05–09
689
350
339
10–14
774
393
381
15–19
819
419
400
20–24
620
306
314
25–29
402
196
206
30–34
248
120
128
35–39
267
128
139
40–44
384
188
196
45–49
308
156
152
50–54
251
119
132
55–59
138
52
86
60–69
183
35
148
70–79
152
52
100
80+
72
26
46
Qeyd. Bu tapşırığı kompüterdə diaqramlarla işləməyə imkan verən”Microsoft Word”, “Excel”
proqramları vasitəsilə yerinə yetirmək daha rahatdır.
Tapşırıq
162
A
SİYA, AFRİKA VƏ LATIN AMERİKASININ ƏHALİSİ
Dünya əhalisinin
regionlar üzrə
paylanması
Müzakirə edin:
– Diaqrama əsasən dünya
əhalisinin ümumi sayında
Asiya, Afrika və Latın
Amerikası
əhalisinin
payını faizlə təqribi he-
sablayın. Aldığınız
nəticəni necə
izah edə
bilərsiniz?
Asiya, Afrika və Latın Amerikası dünyada əhalinin çox olması ilə fərqlənən re-
gionlardır. Bu regionlarda doğumun yüksək olmasına bir çox amillər təsir edir:
– milli adət-ənənələr: erkən nikahlar, çoxuşaqlılıq, ailədə oğlan uşaqlarına üstünlük
verilməsi;
– dinin təsiri: ailədə uşaqların sayının məhdudlaşdırılmasının
qadağan edilməsi;
– gender problemi: qadınların əksəriyyətinin evdar qadın olması, cəmiyyət həya-
tında fəal iştirak etməməsi, təhsil hüquqlarının pozulması və s.
– ailənin iqtisadi tələbatı: aqrar iqtisadiyyat şəraitində uşaqların əlavə işçi qüvvəsi
olması, yaşlı valideynlərin övladlarının himayəsində yaşaması.
Asiya, Afrika və Latın Amerikasında əhalinin sayının çox olması təkcə doğumun
yüksək olması ilə deyil, eləcə də ölümün nisbətən aşağı göstəricisi ilə əlaqədardır.
Səhiyyənin inkişafı, əhali arasında kütləvi peyvəndlərin aparılması, ana və körpələrə
keyfiyyətli tibbi xidmətin göstərilməsi əhali arasında ölümün sayını azaldır. Lakin
bu regionların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.
Müasir Afrika dünyada doğumun ən yüksək olduğu region olub “demoqrafik
partlayış”la səciyyələnir. Afrika ölkələrinin əksəriyyətində təbii artım 25–35 nəfər-
dir. Təbii artıma görə Uqanda (35 nəfər) və Burundi (32 nəfər) dünyada ilk yerləri
tuturlar. Şimali Afrika regionuna daxil olan ölkələrdə son zamanlar doğum göstərici-
lərinin azalması müşahidə edilir.
Demoqrafik partlayış bir çox iqtisadi, sosial və ekoloji problemlərin yaranmasına
səbəb olur. Bunlardan ən başlıcası ərzaq problemidir. Əhalinin 2/3 hissəsi kənd tə-
sərrüfatında çalışsa da, illik təbii artım istehsal olunan ərzaq məhsullarının illik həc-
mindən yüksəkdir.
Əhalinin sürətlə artması təhsil və səhiyyədə müxtəlif problemlərin yaranmasına
səbəb olur: müəllim və tibb işçilərinin, məktəb və tibb ocaqlarının, müvafiq texniki
təchizatın çatışmazlığı və s.
Sxem üzrə iş
46