1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
325
vərəq apar. Çünki gül dörd-beş günlükdür, mənim gülüstanım isə həmişə bahardır” – fikirlərini xatırlarkən yazmışdır:
Ey Xətayi, afərin qılmaq gərək idrakına, Belə tər sözlər məgər kim Sədiyi-Şiraz edər.
Azərbaycan şifahi ədəbiyyatından, xalq yaradıcılığından hərtərəfli qidalanan, sonrakı ədəbi yüksəlişə də güclü təsir göstərən Xətayi irsi, nəinki məzmun və bədiiliyinə, həm də dil və üslubuna görə “Belə tər sözlər” gülüstanı, saf incilər xəzinəsidir. XV əsrin sonlarında Azərbaycan ədəbi dilinin xəlqilik və kütləvilik baxımından nə kimi yüksək səviyyədə olduğunu parlaq əks etdirən sənət abidəsidir. 1
budur ki, aşıq poeziyası, aşıq ədəbiyyatı, eləcə də, bütövlükdə aşıq yaradıcılığı folklor- durmu? Aşıq poeziyası dedikdə aşığın şeir, aşıq ədəbiyyatı dedikdə şeir və dastan yaradıcılığı nəzərdə tutulur. Bunlar isə özlüyündə aşıq ifaçılığında birləşir və sənətin bütöv bir sahəsi
1 Şah İsmayıl Xətayi. “Sazım”, Bakı, “Gənclik”, 1973. Mirzə Abbaslı, “Bir neçə söz”, səh 11-12
326
kimi meydana çıxır. Eyni zamanda, ifa zamanı aşıq sənəti sinkretik sənət olaraq sözü və sözün yurdunu, musiqini, əlavə olaraq rəqsi, aktyorluğu və s. özündə cəmləşdirir. Bütün bu birləşmələr və cəmləşmələr aşıq sənətinin özünəməxsus qanunauyğunluqları ilə bağlı bir məsələdir. Bizcə, bu məsələləri aydınlaşdırmaq üçün ilk
növbədə, aşıqların və aşıq məktəblərinin gec dəyişən, həm də mürəkkəb xüsusiyyətlərə malik repertuarlarından başlamaq yerinə düşər. Ustad aşıqlardan Tufarqanlı Abbasın, Xəstə Qasımın və Aşıq Ələsgərin də qoşmaları var, aşıq şeiri tərzində yazan klas- sik şairlərimizdən Ş.İ.Xətayinin, M.P.Vaqifin, Qasım bəy Zakirin və Ə.Nəbatinin də. Birincilərin şeiri, əsasən, aşıqların reper- tuarına daxil olduğu halda, ikincilərin şeirlərinin çox az bir qismi, bəlkə də cüzi bir hissəsi aşıqların repertuarında özünə yer tapa bilmişdir. Ustad aşıqların həyat və yaradıcı- lıqlarının özündən sonra dastanlaşmasında şeirlərinin yurdu (şeirlərlə bağlı əhvalatlar) olmasının əhəmiyyəti böyükdür. Hətta, tədqiqatçılar Ş.İ.Xətayi, M.P.Vaqif, Qasım bəy Zakir, Ə.Nəbati haqqında dastanlar
327
olduğunu da xəbər verirlər. Bizcə, onların qoşmaları aşıq şeiri tərzində olduğu kimi, dastanları da elə aşıq dastanı tərzində dastan mövqeyində dayana bilər. Aşıq yaradıcılığına aid şeir və dastanın, hər şeydən əvvəl, aşıq ifaçılığına daxil olub, orada özünə müəyyən mövqe qazanması, zaman-zaman şifahi yolla yaşaması və kütləviləşməsi ilə səciyyələnir. Onlar qoşma və gəraylılarını zamanın tələbinə uyğun olaraq, həmçinin, köhnə tərzlərin yeni tərzlərlə əvəz olunması məqsədilə yaratmışlar. Bu, hər şeydən əvvəl, milli muğamımızın güclənməsi, muğamda fars dilində deyil, bəlkə də Azərbaycan dilində kütləvi şəkildə qəzəl və qoşmaların oxunması zərurəti ilə bağlı bir məsələdir. Eyni zamanda, öz şeirlərinin taleyini təkcə tarın ifaçılığına deyil, həm də saza bağlamaq. Bu yolla da öz irslərini kütləviləşdirib uzunömürlü etmək. Tədqiqatçı–alim Ə.Hüseyni Azərbay- canın XIX əsr şairi S.Ə.Nəbatinin İran Milli Məclisi kitabxanasından divanını almışdır. Alim divanda cəm olunmuş şerlərin üstündəki qeydlərə əsaslanaraq belə bir fikir irəli sürür ki , Nəbati qoşma və gəraylılarını “Kürdü ” ( yəni “Kürdü gəraylı”
328
– S.P.), “ Gəraylı ”, “Kərəmi” , “Koroğlu” və “Qaragövhəri” kimi saz havaları üstündə qurmuşdur . Cabbar Qaryağdıoğlu iki oktava yarım səs diapazonuna malik mahir müğənnidir. Azərbaycan oxu üslubunu birinci olaraq o yaratmışdır. Cabbar Qaryağdıoğlu fars dilində yüzdən artıq təsnifi gözəl oxumaqla bərabər, xalq yaradıcılığından, başlıca olaraq aşıq yaradıcılığından istifadə edərək Azərbaycan dilində də bir o qədər təsnif yaratmışdır. 1
Muğamın və aşıq sənətinin beşiyi olan Azərbaycan dünya incəsənətinə böyük töhfələr vermişdir. Bu bir həqiqətdir ki, ozan- aşıq sənəti yurdumuzda çox əvvəl inkişaf tapmış, formalaşmış və böyük tərəqqi yolu keçmişdir. Azərbaycan muğamı, ümumilikdə, Şərq muğamından fərqli olaraq, özünəməxsus ənənələrə, yaradıcılıq yollarına söykənərək qəribə bir üsulla yaranmışdır. Xalqımız İslam dinini qəbul etdikdən sonra dini ayələrə və ayinlərə tapınmağa, icra etməyə məruz qalmışdır. Quranın 114 surəsi muğam avazı ilə oxunmuşdur. Nohələr, rozələr, yırlar,
1 S.Ə.Nəbati.(Əsərləri).Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı.Bakı,1968, müqəddimə ,səh.6 – 8 . 2 Bülbül. Seçilmiş məqalə və məruzələri. Bakı, “Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı”, 1968, səh 138 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|