1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
5
Məlum olur ki, doğrudan da, atalar sözünün qoynunda xalq şeiri özünün ilkin formalarını yaratmışdır:
Yaz yağışı bar gətirər,
Qışın çəni qar gətirər. Bu şeir nümunəsi deyil, bəs nədir?
Nə yoğurdu, nə yapdı,
Hazırca kökə tapdı.
Mənzum atalar sözü fəslində bunlar geniş təhlil olunmuşdur. Bax, bu aşağıdakı on bir hecalı qoşma bəndi sazın köməyi ilə yaradılmışdır:
Evimizin dalı xırda təpələr, Orda yağış yağsa, burda səpələr.
Mücrümdə qalıbdır almaz küpələr, Heç birin taxmadım, yar sən gedəli.
məsində və inkişafında təkcə mənzum tapmacalar və aşıq qoşmaları iştirak etməmişdir, külli halında mərasim nəğmələri, uşaq düzgüləri, nağıl pişrovları mühüm rol oynamışdır. Hətta, bu sahədə yanıltmacların da öz yeri vardır. Bir xalq düzgüsündə deyilir:
İcili-micili,
Şoşan qıcılı.
6
Başqa bir mərasimdə:
Gün çıx, gün çıx,
Kəhər atı min çıx.
Yanıltmaclarda qafiyə sistemi əvvəlki nümunələrə nisbətən sərbəst haldadır. Bunlar uşağın tələffüzünün, nitqinin, sinir sisteminin, beyin fəaliyyətinin inkişafına güclü təkan verir. Hətta, bunun bəzi nümunələrinin mükamilə şəklində qurulması bu kiçik janrda dərin, psixoloji məqamları təsvir eləməyə imkan yaradır.
Çəpərə baxdım: -Mən də, mən də. Bağçaya düşdüm:-Mən də, mən də.
İtlər hürüşdü:-Mən də, mən də. Nağıl pişrovlarında daha poetik nümunələrə rast gəlirik:
Az getdi, üz getdi, İynə yarım yol getdi. Və yaxud:
Təpələrdən yel kimi, Dərələrdən sel kimi.
Ayrı-ayrı şeir nümunələri arasında əlaqə, qarışıq inkişaf prosesi onun yeni formalarını yaradıb, meydana çıxarıb. Hətta, atalar sözlərində əmredici notlara da rast gəlirik.
Açaram sandığı, Tökərəm pambığı.
7
Başqa bir atalar sözündə acizanə fikirlərə rast gəlirik:
Allahdan buyruq, Ağzıma quyruq.
Hətta, mənzum atalar sözünün son məqamlarında tapmacaya bənzər yeni nümunələrə rast gəlirik. Bu aydınca göstərir ki, mənzum atalar sözü, mənzum tapmacalar, düzgülər, xalq mərasimləri ayrı-ayrılıqda deyil, bir külli halında mürəkkəb inkişaf prosesi nəticəsində heca vəznini
formalaşdırıb meydana çıxarmışlar. Əgər atalar sözlərində:
Bağda ərik var idi, Salam məlik var idi.
Bağda ərik qurtardı, Salam məlik qurtardı. Mənzum tapmacalarda da yaradıcılıq prosesi bu şəkildə davam edir:
Bazardan qazan aldım, İçinə quyruq saldım.
Qazan əridi, Quyruq qaldı. (açması:qazan- ayaqqabı, quyruq isə insanın ayağıdır)
Sadə insan müşahidələri nəticəsində qurulan bu
tapmacalar insan
beynini işlətməyə, düşünməyə vadar edir, eyni
8
zamanda, mənzum tapmaca yeni poetik nümunə kimi bizim düşündüyümüzdən də gözəl şeir formasında biçimlənir. Biz bundan sonra da bayatıların, bayatı bağlamaların yaranmasının şahidi oluruq.
“İraq-Kərkük folklor antologiyası” kitabının müqəddiməsində oxuyuruq: “Kərkükdə cinaslı bayatılara xoryat, cinassız bayatılara isə mani deyilir”. Biz diqqət etdikdə türkdilli xalqların xalq şeirində, xalq poeziyasında eyni prosesin davam etdiyini görürük. Bu yaranma və inkişaf prosesinin mənzərəsini ayrı-ayrı fəsillərdə verəcəyimizi nəzərə alaraq, bunlara müxtəlif şəkildə münasibət bildiririk. Mənzum tapmacalardan xalq mahnılarına gedən yol, aşıq şeirinin təşəkkülü, hər şeydən əvvəl telli saz alətləri ilə (qopuz, təmbur və saz), çalğı alətləri ilə əlaqədardır.
Tədqiqat nəticəsində Azərbaycan xalq şeirinin yaranmasına və inkişaf prosesinə dair maraqlı faktlar meydana çıxmışdır. Bütün bunlar tədqiqat yolu ilə aşkarlanmışdır.
Şifahi və yazılı poeziyamızda yəqin ki, on bir hecalı ana şeirimiz olan qoşma formalaşıb meydana çıxana
qədər Azərbaycan xalq şeiri
azhecalılıqdan çoxhecalılığa doğru uzun bir yol gələrək, Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|