31
atalar sözləri qərinələrdən öncə yaranıb,
müdriklik süzgəcindən keçib. Daha sonra
həyata vəsiqə qazanıb. Atalar sözləri xalqın
milli-mənəvi duyumunu hikmət çərçivəsində
sözün müxtəlif çalarları ilə boyanan tablo
kimi təqdim edir.
Bu yazıda məqsədimiz xalq müdrikliyini
özündə təcəssüm etdirən atalar sözü və
məsəlləri tədqiq və təhlil etmək, yaxud da
onun
gündəlik
həyatımızdakı,
canlı
danışığımızdakı təsir dairəsinə, tərbiyəvi
roluna
toxunmaq
deyildir.
Məqsədimiz
xalqımızın mənəvi varlığından doğan atalar
sözlərinin bir cəhətinə, onun heca vəznli
şeirin
təşəkkülündə,
formalaşmasında,
inkişafında oynadığı rolu diqqət mərkəzinə
çəkməkdir.
Biri var, anadilli şeirin yaranması, biri də
var, ana dilində heca vəznli şeirin təşəkkül və
təkamülü. Bunların biri digərinin davamı olsa
da, özlüyündə yazılı poeziyanın inkişafı
tarixində hər biri xüsusi mərhələ təşkil edir.
A.Dadaşzadə yazır: “Türkdilli xalqların,
o cümlədən, Azərbaycanın qədim şeir vəzni
olan heca folklorda sabit mövqe tutmaqla
bərabər, yazılı şeirdə də ara-sıra işlənmişdir.
Lakin,
klassik
orta
əsr
Azərbaycan
poeziyasında əruz vəzni və onun forma, janr
32
və şəkilləri həm həcm, həm əhəmiyyət
etibarilə əsas yer tutmuşdur”.
8
Anadilli şeirin yazılı ədəbiyyatda inkişafı
Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, Nəsimi kimi
sənətkarların adı ilə bağlı olduğu kimi, heca
vəznli şeirin yüksəlişi də Şah İsmayıl Xətai,
Molla Pənah Vaqif kimi şairlərin tarixi
xidmətləri
ilə
əlaqədar
olmuşdur.
Prof.Ə.M.Dəmirçizadə yazır: “XIII əsrdə
yaşayıb-yaratmış
Həsənoğlunun
qəzəli
Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin ilk nümunəsi
sayılır”.
9
Bizcə, milli heca vəznli şeirin şifahi xalq
poeziyasındakı tarixi daha qədimdir. Hənəfi
Zeynallı heca vəzninin xalq poeziyasındakı
təkamülündən danışarkən deyir: “Demək, ən
ibtidai vəzn (heca vəzni S.P.) yavaş-yavaş
artmaqda davam edib müəyyən bir nəzm
şəklinə girmişdir.”
10
Şifahi xalq ədəbiyyatında heca vəznli
şeirin inkişafını ilk forma və şəkillər kimi,
mənzum
atalar
sözlərinin,
mənzum
8
Araz Dadaşzadə. XVIII əsr Azərbaycan lirikası, Bakı, “Elm”
nəşriyyatı, 1980, səh.169
9
Ə.M.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi, I hissə.
Bakı, “Maarif”, 1979, səh.142.
10
H.Zeynallı. Xalq ağız ədəbiyyatı. “Ədəbiyyatdan iş kitabı”,
1928, səh.69.
33
tapmacaların, hətta mərasim nəğmələrinin
timsalında izləməyi, araşdırmağı daha
məqsədəuyğun hesab etdik. Topladığımız
mənzum atalar sözləri iki hecalıdan on altı
hecalıya qədər olan nümunələrdir.
Yeri düşmüşkən, onu da qeyd edək ki,
toplanmış mənzum atalar sözləri içərisində
zərbi-məsəllər, ideomatik ifadələr, tapma-
calar, inamlar, hətta mərasim nəğmələri,
oxşamalar, qarğışlar, alqışlar və digər bədii
nümunələr də vardır. Onların atalar sözlərinə
qarışmasının bir səbəbi odur ki, onlar bu və
ya digər şəkildə öz məzmununa, mənasına,
deyim tərzinə görə, atalar sözləri ilə səsləşir,
daha konkret desək, “ata sözü, ulu sözü”
təsiri bağışlayır. Bunlar bir də ona görə
əhəmiyyətlidir ki, heca vəznli şeirin inkişaf
yollarını araşdırmaqda bizə kömək edir.
Mənzum atalar sözləri içərisində çoxluğu
yeddi hecalı və qeyri-bərabər hecalı olanlar
təşkil edir. Bu isə xalq şeiri içərisində
çoxluğu təşkil edən bayatılarımızın, mənzum
tapmaca və bayatı-bağlamaların, qismən də
xalq düzgülərinin heca ölçüsü ilə uyğun gəlir.
Bu
mənzərədən
aydınca görünür ki,
tapmacalar bayatı-bağlamaların, bunlar da öz
növbəsində aşıq şeirindəki qıfılbəndlərin,
atalar sözləri ustadnamələrin, cinaslı bayatılar
34
isə bir yaradıcılıq prosesi olaraq təcnislərin
təşəkkülündə, formalaşmasında və inki-
şafında bir qaynaq rolu oynamışdır.
İşlənmə yerinə və deyim tərzinə görə
bəzən atalar sözlərinin hecaları dəyişir, yəni
hecalar ya artır, yaxud da azalır və bu
səbəbdən də eyni atalar sözləri müxtəlif
bölgülərə
daxil
edilməli
olur.
Xalq
poeziyasında heca vəznli şeirin təşəkkülündə,
formalaşmasında və inkişafında mənzum
tapmacalar atalar sözlərindən az əhəmiyyətli
olmamışdır.
Heca vəznli şeir yazılı ədəbiyyatımızdan
çox-çox
əvvəl şifahi xalq ədəbiyyatı
daxilində, bizcə, öz təkamülünü keçirmiş,
inkişaf etmiş və kamala çatmışdır. Yazılı
ədəbiyyatımız əruz vəznini qəbul etdiyi üçün,
heca vəznli şeir şifahi ədəbiyyatdan yazılı
ədəbiyyata gələrkən, yəqin ki, hər zaman
müqavimətə rast gəlmiş, yeni icad olunmuş
vəzn kimi görünmüş və bəzən cılız təsir
bağışlamışdır. Heca vəznli milli şeirimizin
tarixini yazılı poeziyamızla müəyyən-
ləşdirmək düz olmaz. Milli heca vəzninin
yazılı ədəbiyyatda vətəndaşlıq hüququ
qazanması qısa zaman daxilində başa
çatmamışdır.
Dostları ilə paylaş: |