18
haqqında demək çətindir. Tapmaca ilə
bağlama-bayatıların özlərinə məxsus bir çox
fərqli xüsusiyyətləri vardır.
Bağlama-bayatılar, hər şeydən əvvəl,
bir poetik forma kimi tapmacalardan fərqli
olaraq sənətkarlıqla yaradılır. Burada heca
vəzninin bağlama-bayatılar örtülü, mübhəm,
təzadlı ifadə və fikirlərlə dolu olması ilə də
seçilir. Burada fikir, mətləb bircə sözdə, sözlə
söz arasında elə gizlənə bilir ki, adam kiçik
bir bədii parçanı təhlil edib aydınlaşdırmaq
üçün bəzən saatlarla, günlərlə vaxt itirməli
olur. Sözlərin yaratdığı rənglər, lövhələr göz
qamaşdırır, heyrət doğurur, sadə bir fikir
beyində mürəkkəbləşir, əsl mətləb cinaslarda,
məcazlarda, bədii boyalar içərisində birdən-
birə yoxa çıxır, itir, batır, tapılmaz olur.
Lakin, bağlama-bayatılar nə qədər
çətin qurulursa, onu açmağa meyl, həvəs bir o
qədər güclü olur, insan öz zehnində təbiəti,
cəmiyyəti, məişəti, bir sözlə, onu əhatə edən
aləmi araşdırır. Qəribə-qəribə nəticələrə gəlir,
xəyalı yaxını-uzağı gəzir, nəticəni bildikdə
isə xalqın dühasına, müdrikliyinə, bağlama-
bayatıların necə ustalıqla, sənətkarlıqla
yarandığına heyran qalmaya bilmir.
Çox zaman epitetlər, bədii təsvir
vasitələri təbiətdən alınır, lakin təbiətin kiçik
19
zərrəsi belə həmişə cəmiyyətlə, insanla
əlaqədə, vəhdətdə verilir.
Məsələn:
Mən aşiq, qoyun dərdi,
Çobanın qoyun dərdi.
Bağban bir gül üzüncə,
Çoban bir qoyun dərdi.
Bu bağlama-bayatı “qoyun” cinası
üzərində qurulmuşdur. Birinci misra mətləbi
açmağa hazırlıq görür, ikinci, həqiqətən,
çobanın qoyun-quzu dərdindən, qayğısından
danışır. Üçüncü misrada mənanı açmağa açar
verilir. Belə məlum olur ki, bağban bağdan,
güllükdən bir gül üzməmiş, çoban bir qoyun-
qoltuq, bir qucaq gül yığmışdır. Burada bir
incə mətləb də var. Bağban gülü bir-bir üzür,
hətta gülü üzməyə əli də gəlmir. Çoban isə nə
varsa, tələm-tələsik dərməyə çalışır.
Mən aşığam, buz bağlar,
Qışda çaylar buz bağlar.
Aşiq bir hikmət görüb,
Od içində buz bağlar.
İlk misrada qışda çayların buz
bağlamasından
söhbət
gedir.
Burada
təəccüblü, anlaşılmaz heç nə yoxdur. Əsrarlı
görünən “od içində buz bağlayan” nədir?
Bunu bilmək üçün ocaq üstə bişən südün
20
yavaş-yavaş “buz bağladığını”, qaymaq
tutduğunu öz gözlərinlə gərək görmüş olasan
və bədii təxəyyülün gücü ilə onu obrazlı
şəkildə mənalandıra biləsən. Soyuduqca
suyun üzündə buz qalınlığı kimi, südün
üzündə də qaymaq qat bağlayır. Bütün bunlar
geniş müşahidənin, zəngin biliyin və poetik
təxəyyülün məhsuludur.
Sarı Aşıq bu bağlama-bayatıları dərin
müşahidələr əsasında yaradır. O, həm də elat
həyatına yaxşı bələddir. Yayda camışlar
günortadan ta axşam sərininə qədər göldə
yatışar. Aşıq da baxır ki, göldə yeddi camış
var. Camışlardan üçü göyə çəkilir, yəni göy
çəmənə otlamağa gedir, dördü isə göldə qalır.
Böyük sənətkarlıq qabiliyyəti olan Sarı Aşıq
bu mənzərəni seyr edib aşağıdakı bağlama-
bayatını yaradır:
Mən aşiqəm, bu göldə,
Yeddi can var bu göldə.
Üçü göyə çəkildi,
Dördü qaldı bu göldə.
Burda çaşqınlıq yaradan:
Yeddi can var bu göldə.
Üçü göyə çəkildi-misralarıdır. Aşıq
burada da “göy” ifadəsindən istifadə edir.
Başqa bir misal:
21
Mən aşiqəm, Qəmər hey,
Harayladım Qəmər hey.
Göydə bir madyan otlar,
Altda qulun əmər hey.
Birinci beyt aydındır. Qəmər ya atın,
yaxud da at sahibinin-qadının adıdır. Burada
müəmma kimi görünən ikinci beytdir:
Göydə bir madyan otlar,
Altda qulun əmər hey.
Tam anlaşılmazlıq törədən “göy”
sözüdür. İlk nəzərdə adama elə gəlir ki,
söhbət göydən, asimandan gedir, at da göydə-
asimanda otlayır. Lakin sonra məlum olur ki,
at göydə-yaşıl çəməndə və ya göy zəmidə
otlayır, qulunu da altında əmir.
Elə bil ki, bu bağlama-bayatı yaradıcısı
şeir yaratmır, sözlərdən rəng alıb lövhə çəkir,
tablo yaradır. Bu cür bağlama-bayatılar təkcə
adamı düşündürmür, eyni zamanda, ona
bədii-estetik zövq verir.
Sarı
Aşıq
antonimlərdən,
cinas
sözlərdən, xeyli aralı görünən fəsil adlarından
istifadə yolu ilə də yaddaqalan, mənası,
məzmunu olan, heyrət doğura bilən,
qarşısındakını düşündürən bağlama-bayatılar
yarada bilmişdir:
Dostları ilə paylaş: |