1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
9
böyük inkişaf prosesi keçmişdir. Yeddi hecalı olanlar öz kütləvi nümunəsi olan bayatılarla ölçüləri birdir.
Min misradan artıq atalar sözlərini araşdırdıqda aydın olur ki, burada heca vəznli şeirə məxsus qafiyə sistemi (daxili, ön və son qafiyələr), bölgülər, rədiflər, ahəngdarlıq, məntiqi vurğu, intonasiya, ritm və digər ölçü vahidləri yerli yerindədir. 1
Xalq poeziyası daxilində püxtələşən mənzum atalar sözlərinin azhecalı, çoxhecalı, qeyri-bərabər hecalı olması məzmuna, mənaya, fikrə tam uyğun olur, bu da onun təsirini, şeiriyyətini artırır, uzun müddət yaddaşda qalmasına və yaşamasına kömək edir. Özünün ictimai gücə malik, müstəqil, kamil bir janr olduğunu çoxdan təsdiqləmiş mənzum atalar sözləri, yazılı ədəbiyyatda böyük şöhrət qazanmış, əsərlərdə özül yerində işlədilmişdir.
Tapmacaya türklər bilməcə deyir. Lakin, bilməcə
ilə tapmacanın bizim folklorumuzda fərqi var. Tapmaca uşaqlar üçün
yazıldığı halda,
bilməcələrdən
1 Sədnik Paşa Pirsultanlı, “Heca vəznli şeir və mənzum atalar sözləri”, Gəncə-2001. “Əsgəroğlu” nəşriyyatı. Səh.14.
10
diplomatiyada və iki sevgili arasında əqli- mahiyyəti öyrənməkdə istifadə etmişlər.
Nizaminin “İsgəndərnamə”sində belə bir bilməcədən istifadə edilmişdir. Dara İsgəndərə bir çuval küncüt göndərir. İsgəndər isə quşlarını buraxıb küncütü dənlətdirir. Dara demək istəyirdi ki, qoşunum küncüt kimi sayılmazdır. İsgəndər də əyani şəkildə sübut etdi ki, onu qoşunuma bir-bir dənlətdirərəm.
Bilməcələrdən qədimlərdə təkcə
diplomatiya sahəsində deyil, eyni zamanda, sevgi,
məhəbbət aləmində də
istifadə olunmuşdur. Onu da bilmək lazımdır ki, bilməcələr nəsrlə olur. Nizaminin bilməcələri nəzm şəklində qələmə alması, onun şair səlahiyyətidir. Lakin, bilməcələr nağıl və rəvayətlər daxilində nəsrlədir.
Kərkük nağıllarında da bilməcələrə rast gəlinir. Kərkük nağılları həcmcə kiçik olduğundan bəzən bir nağıl elə bilməcə ilə də tamamlanır. “Yola nərdivan ataq” adlı Kərkük nağılı buna misal ola bilər. Nağılın qısa süjeti belədir:
...Bir qoca ilə gənc yol yoldaşı olur. Cavan deyir:
-Əmi, gəl yola nərdivan ataq.
11
Qoca bir şey başa düşmür. Onlar biçilməmiş bir zəmiyə çatırlar.
-Əmi, bu əkinin məhsulu yeyilib, ya qalır?
Qoca pərt olur. Necə yəni, biçilməmiş məhsul necə yeyilir?
Bir az getdikdən sonra görürlər ki, qarşıdan bir dəstə adam cənazə gətirir. Oğlan deyir:
-Əmi, görəsən tabutdakı ölüdür, yoxsa diri?
-Sənin sualların məni bezdirdi.
Kişinin bir ağıllı qızı vardı. Qoca gördüklərini qıza danışdı. Qız dedi:
-Ata, o oğlan böyük ağıl sahibidir. O, yola nərdivan ataq deməklə, yəni söhbət edək, yol bitsin-deyib. İkincidə, zəminin məhsulu yeyilib ya durur. Əgər sahibi borc alıb yeyibsə, məhsul onun deyil, almayıbsa məhsul özünə qalacaq deyib. Üçüncüdə, əgər tabutdakı ölünün yurdunda övladı qalıbsa, ölməyib, yox, qalmayıbsa, ölüb-demək istəyib.
Qız on iki əppək (çörək), otuz yumurta bişirib, atası ilə oğlana göndərdi. Kişi çörəkdən və yumurtadan yolda yemişdi.
12
Oğlan açıb gördü ki, bağlamada on bir çörək, iyirmi yeddi yumurta var.
Oğlan dedi: -Əmi, iliniz on bir ay, ayınız iyirmi yeddi gündür?
Kişi mat-məəttəl qalıb
oğlanın dediklərindən bir şey başa düşməyərək geri dönür və baş verənləri olduğu kimi qızına danışdı. Qız atasına dedi:
-Baba, sən yolda bir çörək, üç yumurta yemisən.
Qız oğlanı çağırtdırıb tanış oldu, ağılları üst-üstə düşdüyündən bir-birlərini sevdilər və evləndilər. 2
Tapmacaların təbii
axarında da
dodaqdəyməz təcnisin çox sadə, lakin təbii və gözəl bir nümunəsi, daha doğrusu, bu nümunənin ibtidai
forması meydana
çıxmışdır. Dodaq haqqında düzəldilmiş tapmaca belə şəkillənmişdir.
Nənəyə dəyməz, babaya dəyər, Xalaya dəyməz, bibiyə dəyər. 3
2 Azərbaycan folkloru antologiyası. (İraq-Türkmən cildi). Bakı- 1999. Səh. 346-347. 3 Qəzənfər Paşayev “Kərkük tapmacaları haqqında ” (müqəddimə), Kərkük tapmacaları (toplayanı və tərtib edəni Qəzənfər Paşayev), Gənclik, Bakı. Səh.6-7. Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|