1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
22
Mən aşiqəm, gələn yaz,
Al əlinə qələm, yaz. Aşı Payız bişirdi,
Yağın tökdü Gələnyaz.
Burada müəmma Payız və Gələnyaz adlı qızların adlarının misralarda xüsusi bir tərzdə işlədilməsi yolu ilə yaradılmışdır. Bağlama-bayatını araşdırdıqda asanca anlaşılır ki, Payız adlı qız aşı bişirmiş, yağını isə Gələnyaz adlı qız tökmüşdür.
Can evi tapmaca, köynəyi bayatı olan hər tapmacaya bağlama-bayatı demək olmaz. Bağlama-bayatılar cinaslarla qurulduğu halda, o biri bayatı şəkilli tapmaca sadə bir şəkildə qurulur.
Açsan min-min kitabı, Tapammazsan savabı.
Sümükdən şiş görmüşəm, Qızıldandı kababı.
qızıldan kabab.
Dilin qızıl söz külçəsi olan bayatılar, əsrlərdən bəri saza yoldaşlıq edən qoşmalar haqqında geniş tədqiqat əsərləri yazılacaq, onların şifahi və yazılı poeziyamızda heca vəznli
şeirimizin inkişafında necə
23
əhəmiyyətli rol oynadıqları genişliyi ilə açıqlanacaqdır.
Bir yaradıcılıq prosesi olaraq, heca vəzninin formalaşmasında mənzum atalar sözü mənzum tapmacalar, tapmaca-bayatılar, bağlama-bayatılar özünəməxsus əhəmiyyət daşımışdır. Bununla belə heca vəznli şeirdən söz düşəndə 11 hecalı milli şeirimiz-qoşğu və qoşmalarımız nəzərimizə gəlir.
Əmin Abid əsl heca vəzninin (əlbəttə, o burada on bir hecalı şeiri-qoşmanı nəzərdə tutur) formalaşmasını telli çalğı alətində (sazda) görür. Əmin Abid yazır: “Bizdə əsl hecanın inkişafı məhşur xalq şairi Kərəmdən sonradır. Əsərləri hər kəsə məlum olan Kərəm ilə Anadolunun yetişdirdiyi Qaraca- oğlan, Aşıq Ömər, Gövhəri, Dərdli, Quloğlu kimi şairlər sayəsində heca vəzni bitkin bir hal aldı”. 5
Əmin Abid aşıq poeziyası timsalında heca vəzninin təkamül və inkişafının XIII əsrdən başlayaraq, XVIII əsrə qədərki dövrünü izləyir. Heca vəzninin inkişafında ayrı-ayrı yaradıcı şəxsiyyətlərin xidmətlərini layiqincə qiymətləndirir. Əmin Abid heca
5 Əmin Abid. “Heca vəzninin tarixi”, “Maarif işçisi”-1927. № 4. Səh. 50.
24
vəzni, xüsusilə, on bir hecalı şeir haqqında öz qənaətlərini daha yüksək, elmi mövqedən yekunlaşdıraraq yazır : “On bir hecanın on yeddi və on səkkizinci əsrlərdə çox məqbul olması Xətai ilə başlanan və Kərəmlə qüvvət və şəxsiyyət qazanan hərəkətin nəticəsidir. Vaqifin hecası aşina olduğu klassik ədəbiyyatdan dolayısı ilə Xətai və Kərəmdən çox fərqli və bitkindir”. 6
Əmin Abidin dili ilə desək, “Yunis İmrəyə qədər zəif və cılız bir şəkildə gələn heca”, göründüyü kimi, Xətai və Kərəmə qədər heca vəzni xalq poeziyası daxilində böyük təkamül və inkişaf yolu keçmişdir.
Aşıq sənəti, aşıq yaradıcılığı, yəni aşığın həm sazı, həm səsi, həm də sözü müxtəlif adlarla da olsa “Kitabi-Dədə Qorqud”a qədər də, ondan sonra da daimi bir inkişaf prosesi keçmişdir. 7 Bizcə, ozan şeiri qopuzla, aşıq şeiri sazla əlaqəli yaranmış və inkişaf
etmişdir. Bəlkə
də, bizə
formalaşmamış kimi görünən “Kitabi-Dədə Qorqud” şeirləri qopuzun tələblərinə uyğun
6 Əmin Abid. “Heca vəzninin tarixi”, “Maarif işçisi”-1927. № 4. Səh. 61. 7 Sədnik Paşa Pirsultanlı. “Heca vəznli bayatı və qoşma möcüzələri”. Bakı-2003. Səh. 33 .
25
olduğu üçün belə təsir bağışlayır. Bizə görə, hər bir şeir janrı müəyyən bir çalğı aləti ilə əlaqəli şəkildə meydana gəlmiş, təşəkkül tapmış və inkişaf etmişdir. Aşığın sazı ilə sözü əkiz doğulmuşdur. Bizə məlum olan aşıq şeirinin bütün formaları: gəraylı, qoşma, divani, təcnis və müxəmməs sazla əlaqəli yaranmış, hər şeir janrı sazın qoluna öz danışan pərdəsini bağlamışdır. Sazın qolunda qoşmanın öz danışan Şah pərdəsi, divaninin və təcnisin də öz müstəqil pərdələri vardır.
Aşıq şeirini sazla və saz havaları ilə əlaqəli öyrəndikdə, nəinki, təkcə onun şəkli xüsusiyyətləri, hətta, tarixən bu xalq sənətinin hansı ruhda yarandığı da, şifahi və yazılı poeziyamızla əlaqəsi də, onun əsas mövzuları da aydınlaşır.
Aşıq şeiri və musiqisi ona görə bədii boyalarla, musiqi boyaları ilə bu qədər zəngindir ki, onun tərkib hissələri müxtəlif çalarlı şeirlərdən: gəraylı və qoşmalardan, xalq poeziyasından gəlmiş bayatı və xalq mahnılarından, yazılı poeziyadan gəlmiş divani və müxəmməslərdən ibarətdir.
Aşıq yaradıcılığına xas şeir və dastan, hər şeydən əvvəl, aşıq ifaçılığına daxil olub, orada özünə müəyyən mövqe qazanması, Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|