1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
381
Birinci misrada aşiq görcək gözəlin camalına mail olur, lakin adını bilmir, “ay adin nədir?” kəlmələri ilə adın əvəzinə adin deyir. O, bununla qabaqlaşma meydanında qarşısındakını çaşdırır. Üçüncü misrada isə türfə sənəm onun səbrini əlindən alır. Türfə sənəm – yəni hüsnü-bərabəri olmayan bir gözəl. Sənəmlərdə məzhəb, dinin ayələrinə riayət etmək olmur:
Bu dünyada varmı yar, dı, yoldaşın? Fərhad külüng çaldı, yardı yol daşın, Aləmlər cəm olsa, yardı yoldaşın, Qohumum, qardaşım, a yadın nədir?
İkinci bənddə misraların tutumu, məna yükü daha dərindir. Məlikballı Qurban burada sözü parçalamaqla, ədəbi obrazlarla elə bir təcnis yaradır ki, insan onun istedadına heyran qalır. İkinci bənddə “yar, dı” burada de əvəzinə “dı” şəkilçisini işlədir. Bununla “de yoldaşın varmı” fikrini mürəkkəbləşdirir. İkinci misranı ona uyğunlaşdıraraq Fərhadın yol daşını külünglə çapıb çaldığını bildirir və məşuquna bildirir ki, bütün aləm cəm olsa yardı yoldaşın, yəni dostun yoldaşındır. Dördüncü misrada “Qohumum, qardaşım, a yadın nədir?” söyləməklə qohum-qardaş
382
yaxın olsa da, onun yanında yadın nədir, yəni yadın mən deyiləm bildirir. Üçüncü bənddə öz fikrini tamamilə açıqlayır:
Qurban deyər, yarsız günə gün dəmən, Xızrə yetər ləblərindən gündəmən, Ziyarətin hüsnə varan gündə mən, Tamam günlərimiz ay adinnədir? 1
Üçüncü bənddə bildirir ki, yarsız keçən günlərə gün deməm, gündə ləblərini əmmək Xızıra yetər və onu da deyir ki, “Tamam günlərimiz ay adinnədir?” məna budur ki, həftənin tamam günlərinin sonu adna günüdür, yəni cümə axşamıdır. Göyçə aşıqlarının yetkin ustadlarından biri olan Qızılvəngli Aşıq Alının (1801-1911) ədəbi irsi vaxtında toplanmadığı üçün çox şeir inciləri itib-batmışdır. Aşıq Ələsgərin ustadı olan Aşıq Alının şeir xəzinəsində bir neçə təcnis qalmışdır. Aşıq Alı “Almasın” rədifli təcnisində deyir:
Bimürvət yar məni candan elədi, Tutubdu dəstində ay ağ almasın.
1 Azərbaycan aşıqları və el şairləri.(Tərtib edəni Ə.Axundov), I cild. “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1983, səh 276
383
Yarın bağçasının seyrinə vardım, Heç görmədim yarın ay ağ almasın.
Təcnisin birinci bəndində Aşıq Alı yarının onu candan eləməsindən, əlində ağ almasın, yəni burada ağ alma yanında işlənən almasın bu mənadadır ki, “ağ almasın” “ağ almaz” mənasındadır, yəni kəsərdən danışılır. Yarın bağçasını seyr edəndə isə yarın ağ almasını görmür:
Bayram ayı demək olmaz hər aya, Təbib gərək dərman edə həraya, Şahlar şahı, özün yetir haraya, Düşmən üstümüzə ayaq almasın.
İkinci bəndin sonunda isə düşmənin onun üstünə ayaq almamasını arzulayır: Aşıq Alı deyər: yar ab ağlaya, Yaxşı təbib gərək yara bağlaya, Yar ki, meylin qeyri yara bağlaya, Həftəyə varmasın, aya qalmasın. 1
Üçüncü bənddə “yar ab ağlaya”, yarın gözündən ab, yəni su gələ, yaxşı təbib onun
1 Azərbaycan aşıqları və el şairləri, I cild, Bakı, “Elm” nəşriyyatı, səh 295
384
yarasını bağlaya deməklə, son beytdə fikrini belə tamamlayır: “Yar ki, meylin qeyri yara bağlaya, Həftəyə varmasın, aya qalmasın”. Aşıq Alının təcnisi o qədər anlaşıqlı, aydın cinaslarla qurulmuşdur ki, onun təhlilə belə ehtiyacı yoxdur. Aşıq Alı kimi ustad sənətkarlar təcnis yaratmağa böyük sənətkarlıqla yanaşmışlar. Ümumi aşıq şeirinin inkişaf tarixindən əlavə başqa qaynaqlara da baş vurmuşlar. Baxın Aşıq Alı “Ay belə sinə” təcnisini yaratmaqda nə qədər böyük əmək sərf etmişdir. Onun bu təcnisinin möhürbəndini diqqətə gətirdikdə təhlilə cəlb etdikdə hər şey aydın olacaqdır.
Aşıq Alı, çıx gülşənə nərgiz dər, Sərraf maya ağuşunda nər gizdər, Olmaz tayı züleyxalar, nərgizdər, Əsla yox kimsədə ay belə sinə. 1
Aşıq Alı “Nərgizlər” adlı cinas bayatılarla bəzənmiş xalq hekayətini bu bir bənd təcnisdə dolğunluğu ilə ifadə edə bilmişdir.
1 Aşıq Alı (şeirlər) (Toplayanı Ə.Əmirov, Ş.Əsgərov, M.Həkimov) “Yazıçı” , Bakı, 1982, səh 78
385
XIX əsrin əvvəllərində Aşıq Hüseyn Şəmkirli (1811-1891) gözəl təcnisləri ilə yanaşı, üçbaşlı cığalı təcnisin də ilk nümunəsini yaratmışdır. Təcnisin hər bəndində misraların sayı dörd olduğu halda, Aşıq Hüseyn birinci bənddə misraların sayını altı, son bəndlərdə isə beş misra etmişdir. Belə ki, birinci bənd iki yerə bölünür, ilk üç misradan sonra cığa gəlir, son üç misra bəndi tamamlayır. İlk misrada cığadan yuxarıda üç misra qaldığı üçün təcnisin bu növünə “Üçbaşlı təcnis” deyilir. Məsələn, təcnisin bir bəndini misal gətirək: İbtida əlifdən dərsim alanda, Göstərdilər mana nə qarə yaxşı. Oxudum dərsimi hər ayə, qərəz,
Yox aşıq hər ayinə, Xalların hərayi nə?
Aşıq Söyün nə dedi, Dost yetdi hərayinə? Görsə canım bəyənməz hər ayinə, Səyrəqib geyinsin nə qarə yaxşı, Naləsi yetişsin haraya qərəz.
Aşıq Hüseynin yaratdığı “Üçbaşlı təcnis” cığalı təcnisə oxşasa da, quruluşu etibarilə çox Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|