1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
411
əlaqədar olan formalarından bir neçəsi haqqında məlumat vermək və onlardan nümunələr gətirmək yerinə düşər. Tifil Əsədin (1874-1951) gedər-gəlməz (nəfəs çəkmə) təcnisi el sənətkarları tərəfindən yüksək qiymətləndirilir:
Eşidib bilənlər, arif olanlar, İnsan neçə şeydə eyləməzmi, uff?! Bir tayfa görəndə, xəbər alanda, Cavabın verəndə eyləməzmi, uff?!
*** Hərdən xəyallanan olar bir təhər, Ah çəkər ürəkdən, ay eylər, of, of!
Məsələ bundadır ki, aşıq ifa zamanı bu “uff”ları xüsusi ahənglə, xüsusi nəfəs çəkmək yolu ilə deyir, daha doğrusu, demir, nəfəs çəkmə ilə ifa edir. Tifil Əsəd cığalı təcnisin də mükəmməl nümunələrini yaratmışdır. Heç yerdə çap olunmadığı üçün Tifil Əsədin gözəl cinaslarla qurulmuş, hər kəsə nümunə ola biləcək cığalı təcnisini burada olduğu kimi veririk:
Ala gözlüm dərdə giriftar oldum, Dərdə dərman, ya səndədir, ya məndə.
412
Aşıq deyər: ya məndə, Gözüm qaldı Yaməndə, Ləl üstündə həmayıl, İşıq salır Yaməndə. Dedim: gözəl, məni qoyma Yaməndə, Dedi: təqsir ya səndədir, ya məndə.
*** Eşq ucundan mən də oldum ya dəli, Görən deyər: ya divanə, ya dəli. Aşıq deyər: ya dəli, Ya divanə, ya dəli, Şirin candan keçərəm, Yara dəysə yad əli. Dedim: gözəl, səndə tutsam yad əli, Onda ölüm ya səndədir, ya məndə.
*** Görən olmaz mənim kimi yananı, Nə keçirər, eşq oduna yananı? Aşıq deyər: yananı, Yandırmayın, yananı! Mərd igidlər gözləyər, Ya süfrəni, ya nanı. Kim görübdü Əsəd kimi yananı, Eşq atəşi ya səndədir, ya məndə.
Ustad sənətkarlardan biri olan Seyfəli Aşıq Pənah (1876-1921) isə cığalı gedər- gəlməz təcnisin ilk nümunəsini yaratmışdır:
413
Saqinin dəstindən piyaləsini, Aldım şərbətini nuş eylədim uff! Gözəl bir piyalə tutub dəstində, İçən zamanında ay eylər, of,of! və. i. a. 1
Seyfəli Pənah hərfli təcnisin də gözəl nümunəsini yaratmışdır. Şeir çap olunmadığı üçün təcnisi bütöv şəkildə, olduğu kimi veririk:
Çəp telləri, çəp sərində, çəp yarın, Çəp düzülüb, çəp saçları çəpa-çəp. Çəp buxağı, çəp ləbləri, çəp dişi, Çəp çəkilib, çəp qaşları çəpa-çəp.
***
Çəp bəradər, çəp sözləri, çəp demə, Çəp mən eylər, çəp deyil ki, çəp demə, Çəp ustadlar, çəp deməyib çəp demə, Çəp tapıblar çəp daşları çəpa-çəp.
Çəp olacaq, Pənah deyər: çəp oğlu, Çəp atası, çəp anası, çəp oğlu, Çəp pis gündən, çəp qurtarmaz, çəp oğlu, Çəp nütfəsi, çəp işləri çəpa-çəp.
1 Sədnik Paşa Pirsultanlı, Ozan-aşıq sənətinin nəzəri məsələləri, Bakı, “Ozan”, 2002, səh 38
414
Gedər-gəlməz təcnisin elə növü vardır ki, onu yazıya almaq mümkün deyil. Aşıq onu yalnız ağzının hərəkəti ilə ifa edir. Ona görə də təcnisin bu növünə “Yazıya alınmaz” təcnis deyilir. Diltərpənməz (dildönməz) təcnislər də ancaq ifa zamanı məna daşıyır. XIX-XX əsrlərdə təcnis yaradıcılığı
Aşıq Şəmşirin (1893-1980) yaradıcı- lığında da təcnislər mühüm yer tutur. O, dilimizin əlvan boyalarından, bayatılardakı zəngin cinaslardan məharətlə istifadə edərək mükəmməl təcnislər yaratmışdır: Gül gülü çağırır, çiçək çiçəyi, Topla yasəməndən yara, dər indi. Fərhad qayalarda Şirin eşqinə, Çapardı daşlardan yara dər indi.
Çox çətindir ölüm adı, qan adı, Səməndərin odda yandı qanadı, Yetişməmiş neştər vurdu qanadı, Təbibim naşıdır, yara dərindir.
415
Yolum uzaq, mən piyada, yar atdı, Müjgan oxun sinəm üstə yar atdı, Şəmşiri yaradan bir yol yaratdı, Birdəmi təzədən yaradar indi?! 1
Aşıq Şəmşir cinas-bayatılara yaxşı bələd olduğundan təcnis binalarını asanlıqla və mükəmməl qura bilir. Ən maraqlısı odur ki, hər təcnisində bir mətləb işıq üzü görür. “Məni” adlı təcnisində bizim üçün yenilik olan bir misra var: “Sən çiçəkdə şirin balsan, mən - arı”: Şəmşirəm, sevirəm mərdi, mən əri, Gözləyirəm namus, qeyrət, mən arı. Sən çiçəkdə şirin balsan, mən – arı, Qondur yanağına, ya xala məni. 1
Aşağıdakı “Yaralı dağlar” təcnisində dağla, maralla əlaqədar təbii bir lövhə yaradır:
Yaxşı saxla, qaçıb ovçu əlindən, Sənə bir maralım yaralı, dağlar.
1 Aşıq Şəmşir, Bakı, 1959, səh 124. Sədnik Paşa Pirsultanlı, “Aşıq Şəmşirin poetik aləminə səyahət”, Bakı, “Təknur”, 2008, səh 115-116 1 Aşıq Şəmşir. “O Kürün, Arazın Tərtəriyəm mən”. Bakı 2004, səh 358. Sədnik Paşa Pirsultanlı, “Aşıq Şəmşirin poetik aləminə səyahət”, Bakı, “Təknur”, 2008, səh 116
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|