1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
406
Şair, bundan sonrakı fəsillərin birində isə belə yazır: Halı Züleyxanın pozuldu bir gün, Ustanı çağırdı qan almaq üçün. Elə ki, qoluna toxundu neştər, Axdı qan, torpaqda yazdı həriflər,
***
Torpağa baxınca hər sahib – kamal, Yusifin adını oxudu dərhal. 2
“Yusif və Züleyxa” rəvayətindən və “Qurban bulağı” məclisində Ağdabanlı Qurbanın, Ə.Caminin “Yusif və Züleyxa” poemasından təsirlənərək “Leyli niyə azdı?” təcnisini yazmışdır. Aşıqlar arasında “Leyli niyə azdı?” təcnisi Zodlu Abdullaya mahir təcnis ustası
kimi əbədi
şöhrət qazandırmışdır:
Bihudə dolandım, əfsanə gəzdim, Sanım dost yolunda Leyli niyazdı. Etibar kəsilib, ilqar pozulub, Əvvəlki məhəbbət Leyli, niyə azdı?
***
Qəmər qan ağladı, neştər yeridi, Yaram sızıldayır, neştər yeridi.
2 Yenə orada, səh 148
407
Leylinin qoluna neştər yeridi, Məcnun qanı çöldə Leylini yazdı.
İkinci bənddə Zodlu Abdulla yadda qalan bir lövhə yaratmaqla bərabər, “Leyli və Məcnun” əfsanələrində özünə köklü yer salmış böyük bir möcüzəni yada salır. Leylinin qoluna neştər vururlar, çöldə Məcnunun damarlarından qan axır və torpaq üzərində Leylinin adını yazır. Zodlu Abdulla böyük ustalıqla həmin əfsanəni təcnisə gətirir. Zodlu Abdulla fikrini davam etdirir, təcnis binasını yeni cinaslarla qurmağa çalışır. Zodlu Abdulla aşıq yaradıcılığında hər şeydən əvvəl, təcnis ustası kimi tanınır. Onun hər bir təcnisi memar əlindən çıxmış bir abidəni xatırladır. “Yad qız ağı gəzər” təcnisində deyilir: İldə zikr eyləyən sinayə gələr, Ayaqdan can çıxar, sinaya gələr. Əzrayıl qeyznən sinaya gələr, Yığılar qəccallar, yad ağı gəzər.
“Ayaqdan can çıxar, sinaya gələr” misrasının mənası belədir ki, insanın ölümü ayaqdan başlayır. Ayaq soyuyur, bədən yavaş-yavaş yuxarıya doğru soyumağa
408
başlayır. Ona görə də adamlar deyir ki, filankəs can verir. Əzrayıl sinaya çatanda həyat tamamlanır. Son misra belədir. “Yığılar qəccallar, yad ağı gəzər”. Qəccal yuyucudur. Ona görə qəccallar deyilir ki, bir nəfər su tökür, bir nəfər isə yuyur. Heç də təsadüfi deyildir ki, aşıqlar bəzən qıfılbənd əvəzinə təcnislə bir-birlərini imta- hana çəkirlər. təcnis omonimlərdən, cinas sözlərdən düzəldilir. Təcnis yaradıcısı gərək dilimizin incəliklərini, çoxmənalı, çoxhecalı odluğunu anlasın, dərk etsin, duysun və ona dərindən bələd olsun. Bunun üçün sənətkarın fitri istedadı azdır. O, gərək həm də dərin mütailəyə və biliyə malik olsun. Abdulla aşıq şeirinin belə çətin növünü böyük ustalıqla işləmiş, şeirin məna və forma gözəlliyini qoruyaraq, aydın cinaslar yaratmışdır. Onun təcnislərini oxuyanda “təcnisdə məzmun formaya qur- ban verilir” deyən tədqiqatçılarla razılaşmaq olmur. O, aşıq şeirinin bu çətin formasında yazıb-yaradarkən məzmun gözəlliyinə, fikir yeniliyinə xüsusi diqqət yetirir. Təcnislərində ona qədər istifadə edilməmiş, original cinaslar işlədir. Əgər belə demək mümkün- dürsə, Zodlu Abdulla möhtəşəm təcnis binalarının memarlarından biridir.
409
c) Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Tifil Əsəd, Seyfəli Aşıq Pənahın yaradıcılığında təcnis Aşıq Hüseyn Bozalqanlı (1864-1941) aşıq şeirinin ən çətin formalarından biri olan təcnisdə də öz gücünü sınamış və buna ən yüksək formada müvəffəq olmuşdur: Qəvvas oldum, dəryalar da dər indi, Dərd əkmişəm, bar gətirir, dər indi. Mənim məhəbbətim sənə dərindi, Səninki görünür ay üzdən-üzdən.
*** Əvəz olmaz təzə doğmuş ay sənə, Leyla dedim, Məcnun oldum, ay sənə. İstəyirəm bir sərini əysənə, Həsrətəm, qoy öpüm ay üzdən-üzdən.
Göründüyü kimi, ustad aşıq Azərbay- can dilinin söz imkanlarından mükəmməl şəkildə bəhrələnib gözəl, əsrarəngiz bir təcnis nümunəsi yaratmışdır. Daha bir misal: Qəm, hicran əlində bihuş olmuşam, Bilmirəm asmandı, aya zəmindi. Dostu gördüm bulud könlüm dağıldı, Açıldı, ağardı, ayazam indi.
*** Mərd oğulu az-az doğar bir ana, Zənburun dəsində işlər bir ana.
410
Uca dağda əcəb düşdüm borana, Qorxuram yollarda ay azam indi. Və yaxud:
Nə lazımdır naqabilə söz deyəm, Xatirinə ya dəyməyə, ya dəyə?
Sizin olsun eyvan, otaq, alaçıq, Bizə bəsdir ya kölgəlik, ya dəyə.
*** Pis övlada öyüd versə yaxşı ata, İyid çıxıb süvar olmaz yaxşı ata. Kamil ovçu bərəsində yaxşı ata, Keçirəndə ya dəyməyə, ya dəyə.
Göstərilən nümunələrdə biz Aşıq Hüseynin söz çələnginin nə qədər al-əlvan, çoxçalarlı olduğunun şahidi oluruq. Belə bir zəngin söz çələngi yaratmaq onun böyük istedad, güclü qələm, saf ürək, təmiz vicdan sahibi olmasından xəbər verir. XIX əsrdən etibarən təcnisin gedər- gəlməz (nəfəs çəkmə) formaları da yaran- mışdır. Gedər-gəlməz təcnis ağız boşluğunu, səs tellərini nizama salmağa, nitqin inkişafına xidmət edir. Hətta, gedər-gəlməz təcnisdə elə sözlər işlədilir ki, onu çox zaman yazıya almaq da çətin olur. Elə buna görə də çap olunmamış ilk mənbələr əsasında bu aşıq şeirinin texniki cəhəti ilə, ifa üsulu ilə
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|