1 azərbaycan-tüRKİYƏ ƏlaqəLƏRİ son 20 İLDƏ: UĞurlar və İmkanlar
Azərbaycan-Türkiyə enerji münasibətləri: çağırışlar və perspektivlər
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
86 Azərbaycan-Türkiyə enerji münasibətləri: çağırışlar və perspektivlər iştirakı olmadan hər hansı bir yatağın istismar olunması və böyük layihələrin həyata keçirilməsi yolverilməz idi. İranın bu istiqamətdə maneçilik törətməməsi üçün o zamankı hakimiyyət ABƏŞ-də pay ayırmaqla İranı layihənin reallaşmasında maraqlı tərəf edir. Lakin Bakının bu planı ABŞ hökuməti və şirkətləri tərəfindən müsbət qarşılanmır və onlar ABƏŞ-i tərk edəcəklərini bildirərək Bakıya təzyiq göstərirlər. Bunun nəticəsində, 1995- ci ilin əvvəlində Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ, ingiliscə “SOCAR”) payının yarısını satmalı olur və “TPAO” bunu alaraq payını 6,75%-ə çatdırır 4 . Lakin “TPAO”-nun payının artması neftin xarici bazarlara daşınması üçün boru kəmər marşrutu məsələsini həll etmirdi. BTC layihəsi ilə Türkiyə ilk dəfə Azərbaycanın enerji sektoruna daxil olur və bu əməkdaşlığı 1996-cı ildə “Şahdəniz” qaz yatağının 9% payına sahib olması ilə uğurla davam etdirir. Bu cür manevrlər və Azərbaycanın artan gəlirləri nəticəsində Türkiyə Azərbaycan üçün enerji investorundan daha çox enerji tərəfdaşına çevrilir. 1999-cu ildə Azərbaycan-Türkiyə- Gürcüstan tərəfindən BTC-nin tikilməsinə dair hökumətlərarası sazişin imzalanması qaz sahəsində əməkdaşlıq üçün yeni qapı açır və yeni İpək Yolunun təməlini qoyur. Şərq-Qərb enerji dəhlizi Ankara və Bakı arasında siyasi və iqtisadi əlaqələri möhkəmləndirsə də, Türkiyənin Azəbaycanda investisiyalarının artımına gətirib çıxarmır. Türkiyə Azərbaycandan ildə 6,6 milyard kubmetr qaz idxal edir, lakin buna baxmayaraq türk şirkətləri ölkədə həddən artıq passiv rol oynayırlar. “Şahdəniz”də az paya sahib olan “TPAO” şirkəti heç vaxt strateji məsələlərdə söz sahibi olmayıb. Vəziyyət 2001-ci ildə qaz sazişinin yenidən razılaşdırılması zamanı daha da pisləşir. “TPAO” dövlət şirkəti olduğundan ABƏŞ-in digər üzvləri onun danışıqlara qatılmamasını tələb edirdilər. Buna görə də Azərbaycan qazının nəqli məsələsində danışıqlara “TPAO” şirkətindən heç kəs xüsusi olaraq cəlb edilməyib. Ɔ İnvestisiyalar Son bir neçə il ərzində Türkiyənin Azərbaycana investisiyaları kəskin dərəcədə azalıb. Türkiyənin iki ən böyük dövlət şirlkəti olan “BOTAŞ” və “TPAO” Azərbaycana, ümumiyyətlə, investisiya yatırmır 5 . Azərbaycanın 4 “Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West”, edited by S. Frederick Starr and Svante E. Cornell http://www.silkroadstudies.org/new/inside/publications/BTC.pdf (October 23, 2011) 5 Bağırov Sabit (2007) Azərbaycan nefti: gəlirlər, xərclər və risklər (Bakı: Mərkəzi Avropa Universiteti). 87 Azərbaycan-Türkiyə enerji münasibətləri: çağırışlar və perspektivlər neft gəlirləri perspektivini nəzərə alaraq bu şirkətlər indi Yaxın Şərq ölkələrinə xüsusilə İraqın neft “upstream” sahəsinə investisiyaların yatırılmasına üstünlük verirlər. Son on ildə Azərbaycanda yeni neft yataqlarının quru çıxması nəticəsində bir çox enerji şirkətləri hasilat məkanlarını tərk edib. Məsələn, Türkiyənin “TEKFEN Construction” şirkəti mütəmadi şəkildə Azərbaycanda enerji infrastrukturlarının tikilməsi və reabilitasiya olunmasına dair sazişlərə imza atıb. Ən iri sazişi 2007-ci ildə Sənqəçalda Cənub dəhliz boru xəttinin qaz ixrac terminalının tikilməsi idi 6 . Rəsmi Bakı və Ankara arasında əməkdaşlıq güclənsə də, son bir neçə il ərzində Azərbaycanın enerji sektoruna Türkiyə tərəfindən yatırılan investisiyaların həcmində artım müşahidə edilmir. Bu, iki səbəblə bağlıdır. Bir tərəfdən Azərbaycanda yalnız qaz “upstream” layihələri cəlbedicidir və hər türk şirkəti mürəkkəb Xəzər mühitində qazın hasil olunması üçün nə texnoloji, nə də maliyyə imkanlarına malikdir. Digər tərəfdən isə Türkiyənin digər qonşuları daha cəlbedici investisiya məkanına çevrilirlər. Nəzərə alaq ki, İraq böyük həcmdə neft və qaz potensialına malikdir və buna görə də həmin ölkə Türkiyənin ən böyük enerji investisiya məkanına çevrilib. Bundan əlavə, rəsmi Ankaranın bu ölkədə siyasi ambisiyaları da mövcuddur. Türkiyənin hazırkı hakimiyyətinin məqsədlərindən biri ərəb ölkələri və İraqa siyasi təsirini bərpa etmək və Osmanlı imperiyası dönəmində olduğu kimi bu təsirin coğrafiyasını genişləndirməkdir. İki ölkə arasında enerji münasibətlərinin ilk on illiyində Türkiyənin Azərbaycana olan məhdud enerji investisiyaları Azərbaycanın Türkiyədə məhdud investisiyaları ilə əvəz olunur. 2005-ci ilədək Azərbaycan Türkiyədə, xüsusilə enerji sektorunda investisiyaların yatırılması iqtidarında deyildi. 2000-ci ilədək ölkəyə daxil olan neft gəlirlərinin əsas hissəsi dövlət büdcəsinin kəsirlərinin aradan qaldırılması üçün xərclənirdi. Neft Fondunun yaradılması və faktiki fəaliyyətindən sonra neft gəlirlərinin bir qismi Azərbaycan iqtisadiyyatını saxlamaq üçün sərf olunurdu. Lakin son illərdə dövlət büdcəsinə ən çox gəlir verən ARDNŞ Azərbaycandan kənarda da fəaliyyətinin artırılması üçün yatırımlar edir. Ölkənin yürütdüyü enerji siyasəti nəticəsində ARDNŞ-in bu qədər sürətlə güclənməsi və zənginləşməsi yaxşı mənada təəccüb doğurur. On beş il ərzində təcrübə toplayıb və gəlirlərini artıraraq həm şirkət, həm də ölkənin maraqlarına uyğun xaricdə neft “downstream” bazarlarına investisiyalar 6 http://www.tekfeninsaat.com/achievements_awards.asp (October 24, 2011) Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|