1 azərbaycan-tüRKİYƏ ƏlaqəLƏRİ son 20 İLDƏ: UĞurlar və İmkanlar
Azərbaycan-Türkiyə enerji münasibətləri: çağırışlar və perspektivlər
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
92 Azərbaycan-Türkiyə enerji münasibətləri: çağırışlar və perspektivlər verirmi? “Hub” sadəcə olaraq müxtəlif boru xətlərinin kəsişmə nöqtəsidir, yoxsa real və həqiqi ticarət məkanı? Avropanın digər ölkələri də bu cür xüsusiyyətə malikdirlər və regionun enerji alış-satış mərkəzinə çevrilmək niyyətindədirlər. Onları da Avropanın tranzit mərkəzi adlandırmaq olarmı? Məsələn, İtaliya Əlcəzair və Liviyadan qaz alır və qazın bir hissəsinin şimala - İsveçrə və Avstriyaya tranzitini həyata keçirir. Regionun “ITGI” (Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya İnterkonnektoru) və “TAP” (Transadriatik boru xətti) layihələri İtaliyaya və oradan da şimal istiqamətinə - digər qonşu ölkələrə qaz ötürülməsini planlaşdırır. Əgər “hub” dedikdə boru kəmər qovşağı nəzərdə tutulursa, o zaman İtaliya, Yunanıstan və Bolqarıstan regionun enerji “hub”ı adlanmaq iddiasında çıxış edə bilərlər. Türkiyə boru kəmərlərinin qovşağı olmaq meyarlarına cavab verir. Yuxarıda qeyd olunan, mövcud və planlaşdırılan bütün boru kəmərlərinin ehtiyac yarandıqda əks istiqamətdə işləməsi də mümkündür. Bu fakt regional kontekstdə olduqca vacibdir, cünki gələcəkdə istənilən qaz gıtlığının qarşısını ala bilər. Enerji ilə bağlı Türkiyənin böyük ambisiyaları var. O, enerjinin ticarət mərkəzinə çevilmək istəyir. Bu amil əsasən qaza aiddir. Neftlə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə sadəcə dünyanın nəhəng neft boru xətlərinin kəsişdiyi məkan deyil. Azərbaycan və İraq neftini dünya bazarlarına çıxaran Ceyhan limanı artıq qiymət formalaşdıran bir məkana çevrilib. Ceyhan həmçinin Azərbaycan və İraqla yanaşı, Rusiya, Qazaxıstan və İran neftini dünya bazarlarına çıxarma potensialına malikdir. Burada Anadolu ticarət mərkəzi yaradaraq, regionun neft bazarında qiymət standartını formalaşdıra bilər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, açıq, beynəlxaq bazar mühitində fəaliyyət göstərmək və xammalın alış və satışından gəlirini artırmaq üçün Türkiyə məhsula dəyər əlavə etməli və dəyər zənciri yaratmalıdır. Bu, sadəcə xam nefti bir qiymətə alıb, onu daha yüksək qiymətə satmağı nəzərdə tutmur. Bu, əsasən neft-kimya və ya neft emalı müəssisələri şəklində həyata keçirilə bilər. Bu səbəbdən Türkiyə və Azərbaycan uğurlu və aktiv şəkildə “PETKİM” neft-kimya zavodunun tikilməsini həyata keçirir. Azərbaycan tərəfindən layihəyə 13 milyardadək investisiyanın ayrılması nəzərdə tutulur. Oktyabrın 26-da təməli qoyulan neft emalı və neft-kimya zavodu Türkiyəni dəyər zəncirinə çəvirəcək. Bundan əlavə, Türkiyə Ceyhanda maye qaz (LNG) zavodunun tikilməsini planlaşdırır və bu da Ceyhanın əsas ticarət “hub”ına çevrilməsini təmin edəcək. Qazla bağlı “hub” məkanında bir çox istehsalçı və istehlakçı açıq və 93 Azərbaycan-Türkiyə enerji münasibətləri: çağırışlar və perspektivlər şəffaf bir bazarda fəaliyyət göstərir. Bu cür “hub”ın yaranması tək buradan boru xətlərinin keçməsi anlamına gəlmir, hər şeydən öncə, bu, bazarın liberallaşması deməkdir. 2001-ci ildə Türkiyədə qaz bazarı haqqında 4646 nömrəli qanunun qüvvəyə minməsi ilə bazarın liberallaşması rəsmi məqsədə çevrilib. Qanun yüksək keyfiyyətli qazın stabil və rəqabətə davamlı qiymətə satışını təmin edir. Qanun, xüsusilə özəl şirkətlərin azad şəkildə bazara daxil olmasını, qaz təminatında “Botaş” şirkətinin inhisarçılığının ləğv edilməsini, istifadəçilərə maraqlarını təmin etməklə uyğun qiymətlərin təklif olunmasını və qazpaylayıcı sistemin liberallaşmasını nəzərə alır. Bundan əlavə, real “hub” dedikdə qazın idxalı və ixracında yüksək rəqabətin mövcudluğu nəzərdə tutulur. Həmçinin, “Botaş” qaz boru sistemi haqqında qaz istehsalçısı olan ölkələr üçün şəffaf məlumata girişin, habelə şirkətə məxsus boru xətlərinin ümumi həcmi və boş qalan həcmi haqqında məlumatın açıq və əlçatan olması ölkənin “hub”a çevrilməsinə böyük töhfə verəcək. Lakin 4646 nömrəli qanunun qəbulundan 10 il keçməsinə baxmayaraq, “Botaş” bu ilin oktyabr ayınadək ölkənin 80-90% bazarına nəzarət edirdi. Azərbaycan və Türkiyə arasında imzalanan tranzit haqqında saziş “BOTAŞ” şirkətinin monopolyasına son qoyur və ölkənin yaxın bir neçə ildə həqiqi qaz “hub”ına çevrilməsinə imkan yaradır. Ɔ Azərbaycanla Türkiyə arasında imzalanan İzmir tranzit sazişi 2010-cu ilin iyununda tranzit və qazın qiymətlərini razılaşdırdıqdan və memorandum imzaladıqdan sonra bir ildən artıq idi ki, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında fasiləsiz danışıqlar davam edirdi. Nəhayət, bu proses 2011-ci il oktyabrın 26-da İzmir şəhərində Prezident İlham Əliyev və Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyıb Ərdoğanın tranzit sazişi imzalaması ilə başa çatdı. Saziş Cənub qaz dəhlizinin reallaşması üçün qarşıda duran əsas və sonuncu maneəni - tranzit problemini həll etməklə layihənin reallaşmasını bir qədər də asanlaşdırdı. Sazişə əsasən, Azərbaycan “Şahdəniz” qaz yatağının ikinci fazasında (2017-ci ildən etibarən) əldə etdiyi illik 6,6 milyard m 3 qazı Türkiyəyə və ildə 10 milyard m 3 qazı Türkiyə ərazisi ilə Avropa bazarlarına ixrac edəcək. İki ölkə arasında tranzit sazişinin imzalanması Azərbaycan, Türkiyə və Avropa enerji münasibətlərində yeni mərhələyə start verir. Qaz təchizatının 60%-dən 100%-ədək hissəsini yeganə mənbədən – Rusiyadan alaraq, 94 Azərbaycan-Türkiyə enerji münasibətləri: çağırışlar və perspektivlər ondan asılı vəziyyətə düşən Cənub-Şərqi Avropa ölkələri və Balkan regionu “Şahdəniz” yatağının ikinci fazasının hasilatından sonra (2017-ci ildən etibarən) enerji təhlükəsizliyi baxımından daha əlverişli vəziyyətə düşəcək. Cənub-Şərqi Avropa ölkələri və Balkan regionu üçün enerji təhlükəsizliyi olduqca vacibdir, çünki bir ölkədən asılılıq və həssaslıq ölkələrin milli təhlükəsizliyinə də təhdid ola bilər. Bu baxımdan, yeni mənbədən – Xəzər regionundan qərb istiqamətində qazın nəqli çox vacibdir və Avropa Azərbaycan qazının qərb istiqamətində nəqlində olduqca maraqlıdır. Gələcəkdə “Şahdəniz”in ikinci fazasından başqa, yeni aşkar olunmuş və hazırda inkişaf etdirilən yataqlardan (“Abşeron”, “Ümid”, “Babək”, “Zəfər-Məşəl”, “Naxçıvan” və s.) əldə olunan qazın da Türkiyə üzərindən Avropa bazarlarına nəqli nəzərdə tutulur. Hər biri 200 milyard m 3 -dən 400 milyard m 3 -dək qaz ehtiyatına malik olan “Ümid”, “Babək” və “Abşeron” yataqlarından əlavə 10 milyard m 3 qazın ixracı 2020-ci ildən sonra mümkün olacaq. Başqa sözlə, Azərbaycan 2020-ci ildən sonra Avropa bazarlarına qazın ixracat həcmini 20 milyard m 3 -ə çatdırmaq iqtidarındadır. Bundan əlavə, sentyabrın 12-də Avropa İttifaqının (Aİ) Şurası və Avropa Komissiyası Transxəzər boru xəttinin reallaşmasına dair Azərbaycan və Türkmənistanla vahid qurum kimi danışıqlar aparılması və danışıqların sonunda hüquqi gücə malik olan sazişin imzalanmasını qərara alıb. Bu qərar Avropa İttifaqının vahid xarici enerji siyasəti həyata keçirilməsində mühüm inkişafdan xəbər verir və Aİ-nin layihədə nə qədər maraqlı olduğunu nümayiş etdirir. Hər zaman regionda Rusiyanın maraqlarını nəzərə alan və onunla ehtiyatlı siyasət yürüdən Aİ ilk dəfədir ki, Rusiyanın maraqlarına zidd olan addım atır və bu məsələdə kəskin qərarlı olduğunu bildirir. Bu qərar Cənub qaz dəhlizinin reallaşmasına geniş imkan yaradır, xüsusilə Aİ üçün strateji və ən böyük layihə olan “Nabukko”nun həyata keçməsi üçün qaz həcminin qıtlığı probleminə də son qoyur. Transxəzər boru xətti regionun ən böyük və əlverişli “hub”ına çevrilməsi üçün Türkiyənin imkanlarını və rolunu daha da artırır. Bu layihə vasitəsilə Türkmənistan Azərbaycan və Türkiyə ərazisindən ilkin olaraq ildə 10 milyard m 3 , gələcəkdə 20 milyard m 3 və daha artıq qazı Avropa bazarlarına nəql edəcək. Layihəyə gələcəkdə Özbəkistan və Qazaxıstanın da qoşulması mümkündür. Lakin Aİ-nin Transxəzər layihəsinə dair apardığı siyasəti kifayət qədər düşünülmüş adlandırmaq olmaz. Avropa İttifaqı öncə infrastrukturun qurulması siyasətini irəli sürüb. İngiltərənin geoloji şirkəti “Glaffney, Cline&Assosiate”-in verdiyi məlumata görə, Türkmənistanın sübut Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|