1. Biofizika va radiobiologiya fani, uning predmeti. Qattiq jismlar. Tirik organizmlarda deformatsiya turlari

E


P
0



(1.52) 

kabi aniqlanadi.


- dielektrik qabul kiluvchanlik deyiladi va har doim musbat 

0
>



masalan: spirt uchun 25, suv uchun 80.

Tashqi maydon ta’sirida dielektrik qutblanadi va bog’langan zaryadlar sirt zichligi 
paydo bo’ladi.






1


- o’lchamsiz kattalik bo’lib tashqi maydonning

moddada qanchagacha kamayishini ko’rsatadi.

O’tkazgichlar solishtirma qarshiligi 10
-7
om.m, dielektriklarda 10

8
om.m va

undan ortiq. Ana shu ikki oraliqda mavjud bo’lgan moddalarga Yarim
o’tkazgichlar deyiladi. Hozirgi vaqtda Yarim o’tkazgichlar juda ko’p sohalarda
ishlatiladi. Ularning juda ko’p afzalliklari mavjud. Jumladan, harorat oshsa
qarshiligi kamayadi, ularda elektr tokini elektronlardan tashqari tirqishlar ham 
tashiydi, ozgina aralashma uning o’tkazuvchanlagini juda oshirib yuboradi.
Erkin elektronlar harakati tufayli yuzaga keladigan o’tkazuvchanlikka 

elektron o’tkazuvchanlik deyiladi. Yarim o’tkazgichlar past va normal haroratlarda

---

---

dielektriklar hisoblanadi. Asosiy material bo’lib Mendeleyev davriy sistemasidagi

3,4,5 guruh elementlari hisoblanadi. Eng ko’p ishlatiladigan germaniy va 
kremniydir. Sof Yarim o’tkazgichda xususiy o’tkazuvchanlik bo’ladi. 4 valentli
germaniyga, 5 valentli arsenid qo’shilsa 1 ta elektron ortib qoladi. Bunday 
aralashmaga donor (beruvchi) aralashmalar deyiladi, Yarim o’tkazgichlar esa
elektron yoki n- tip o’tkazuvchanlik deyiladi. 3 valentli indiy qo’shilsa bitta 
elektron yetishmaydi. Shuning uchun bunday aralashmalar akseptor (qabul
qiluvchi) deb, Yarim o’tkazgichlar esa teshikli Yarim o’tkazgich yoki p – tip
Yarim o’tkazgich deyiladi.
0,0001% mishyak aralashmasi germaniyda erkin elektronlar sonini 1000 

marta oshiradi. Temperatura bir gradusga o’zgarganda metallning qarshiligi 0

0
C

dagi qarshilikdan 0,004 ga ortadi, Yarim o’tkazgich qarshiligi esa 0,06 ga

kamayadi. Bunday xossadan o’lchamlari kichik bo’lgan va metall elektr qarshilik 
termometrlariga qaraganda juda katta sezgirlikka ega bo’lgan Yarim o’tkazgich
qarshilik termometrlari yasashga imkon beradi. Yarim o’tkazgich qarshilik 
termometrga termistor deyiladi. Termistor degani Yarim o’tkazgich qarshilik, ya’ni
issiqlik va aktiv qarshilik demakdir. Termistorning issiqlikka teguvchi qismining 
o’lchamlari millimetrning o’ndan bir ulushlaricha bo’ladi. Bu termistor yordamida
juda kichik obyektlar, masalan o’simlik va jonli organizmlarning ayrim 
qismlarining temperaturasini o’lchash mumkin. Termistor bilan gradusning
milliondan bir ulushlaricha o’zgarishlarini aniqlash mumkin.
Dielektrik kirituvchanlikni bilgan holda tirik organizmda bo’ladigan ba’zi 

o’zgarishlar haqida xulosa chiqarish mumkin. Organizmdagi hujayra va uni o’rab

olgan hujayralardan tashqari biologik muhit tashqi muhitdan Yarim o’tkazuvchi 
hujayra menbranasi bilan ajralgan murakkab sistema deb qarash mumkin. Hujayra
ochiq termodinamik sistema bo’lib, tashqi muhit bilan uzluksiz energiya, modda 
va ma’lumot almashinadi va bu almashinuv menbranalar orqali amalga oshadi.
Menbrana oddiy holda lipid qatlamidan iborat lipid qatoriga neytral yog’lar, efirlar 
kiradi. Hujayrada lipidlar oqsil qatlamlari bilan o’rab olingan. Ko’pchilik
menbranalar taxminan 40% lipidlardan, 60% oqsillardan iborat. Sitoplazmatik 
menbrananing qalinligi taxminan 5-10 nm. Hujayra menbranalarining umumiy
yuzasi juda katta. Masalan: kalmer kalamush jigarining massasi atigi 6 g. Uning
menbranalarining umumiy yuzi 100 m
2
. Menbranada lipid qatlami borligi uning 

dielektrik xossalarini belgilaydi. Menbranalar solishtirma qarshiligi juda katta

10
8

om.m. atrofida bu esa sitoplazma va hujayralararo muhit qarshiligidan o’n

millionlab katta. Menbranalar dielektrik xarakteristikalari ko’pchilik texnik 
izolyatornikidan kattadir. Masalan: mitoxandriy menbranasining qalinligi 8nm
bo’lgan holda sirtlardagi potensiallar farqi 200 mVga teng. Shunday qilib, 
menbranadiga elektr maydon kuchlanganligi.