1. Biofizika va radiobiologiya fani, uning predmeti. Qattiq jismlar. Tirik organizmlarda deformatsiya turlari

Teri - u kollogen tolalaridan, elastin va asosiy to’qima materialidan iborat. 
Kollogen quruq massasining 75%, elastin esa 4 % tashkil qiladi.
Elastin - rezina kabi cho`ziladi (300% gacha), kollogen esa kapron tolasiga 
o’xshash cho’ziladi (10%). Teri Yuqori elastik xossaga ega.
Muskullar - tarkibiga kollogen va elastin tolalaridan tarkib topgan 
tutashtiruvchi to’qima kiradi. Shuning uchun ularning mexanik xossalari
polimerlar mexanik xossalariga mos keladi. 
Qon tomirlari - to’qimasining mexanik xossalari kollogen, elastin va muskul
tolasining xossalari orqali aniqlanadi.
Odam va hayvonlarning mexanik ishi ko’pgina sabablarga bog’liq bo’lgani
uchun oldindan ishning biror chegaraviy qiymatini ko’rsatish qiyin. Massasi 70 kg 
bo’lgan sportchi 1 m. Yuqoriga ko’tarilsa, u 0,2 s vaqtda 3,5 kVt quvvatga ega
bo’ladi. Odam gavdasi bajargan ishni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin. 
2
2









E

(1.8)

---

---

Bunda


- inersiya momenti,


- burchak tezlik. 

Massasi 70 kg bo’lgan odam 5 km/soat tezlik bilan yurganda quvvatini 60
Vt ga oshiradi. Tezlik ortishi bilan bu quvvat yana ortadi, ya’ni 7 km /soat 
bo’lganda 200 Vt bo’ladi. Velosipedchi 9 km/soat tezlikda 30 Vt, 18 km/soat
tezlikda 120 Vt quvvatga ega bo’ladi. Ko`chish bo’lmaganda ish 0 ga teng, lekin 
muskullar toliqishi ish bajarishdan dalolat beradi. Bunday ish muskullar statik 

ishi deyiladi. Odam bajargan ish ergometrlarda (veloergometrlar) bilan o’lchanadi.
Jism gorizontal tekislikda o’zgarmas tezlik bilan harakat qilayotganda ish havo 
qarshiligi va ishqalanish kuchini yengishga sarflanadi. Chopish paytida
ishqalanishning ta’siri kichik, lekin chopishda ko’p energiya sarflanadi. Energiya 
yuguruvchining Yuqoriga va pastga harakatiga, yerdan oyoqlar bilan itarilishga,
issiqlik chiqarishga sarf bo’ladi. Bundan tashqari oyoqlarning massasi yuguruvchi 
massasining 50% tashkil qilib, u doimiy tezlashib, tormozlanib turadi. Shu sababli
oyoqlar muskullari bajargan ish katta bo’lib, u 
2

2

mv

d

F

A




(1.9) 

formula bilan aniqlanadi. Bunda F - muskul kuchi, d - muskulning ish bajarishga
mos masofasi, m - oyoq massasi. O’lchamlik kiritsak, u holda F - xarakteristik 
uzunlikka proporsional bo’ladi. L,d - L, m – L
3
- u holda 


const

L

L

L

m

d

F

V









3

2

2
2

(1.10) 

Demak chopuvchi tezligi uning o’lchamidan bog’liq emas. Bu hamma

hayvonlar uchun ham o’rinlidir. Odamlar yomon chopuvchilardir, chunki ularning 
harakatini oyoqlarida to’plangan muskullar bajaradi. Odamning Yarim massasi esa
oyoqda. Shu sababli eng chopqir jonivorlar oyoqlari ingichka bo’lib, asosiy 
muskullari gavdada joylashgan. M: straus 23 m/s, bo’ri va quyon 18 m/s ,odam 11
m/s. Katta mushuklar oyoqlari baquvvat, shu sababli ular tez chopishga emas, balki 
sakrashga mo’ljallangan. Ular o’ljani sakrab ushlaydi. Arslon o’zining o’ljasini bir
tashlanishda ushlay olmasa, u yugurmasdan yana kutadi. Quyidagi rasmda suyak 
va uning komponentalari uchun deformasiya va kuchlanish orasidagi bog’lanish
keltirilgan 
Yung moduli og’ish burchagi tangensi orqali aniqlanadi. Yumshoq biologik
materiallar xuddi muskul to’qimalari singari elastik xossaga ega. Yumshoq 
materiallar elastomerlarga kiradi, ular suyak materialidan quyidagilar bilan farq
qiladi;

-suyak materiali cho’zilish va siqilish chizig’i to’g’ri chiziqdan iborat bo’lsa,

elastometrniki egri chiziq. 

---

---

-Yung moduli suyak materiali uchun taxminan 10

10
Pa va o’zgarmas bo’lsa, 

elastomerniki kuchlanishga qarab 10

5
– 10

6
Pa oralig’ida o’zgaradi, 

-
Suyak cho’zilishi 1% atrofida bo’lsa, elastilin 3 karragacha ham cho’zilishi 

mumkin.
Hamma biologik materiallar qayishqoq, elastik xossalarga ega, biroq 

elastiklik ayrim hollarda qayishqoqlikdan ustunroq bo’ladi. Qayishqoqlik va elastik
xossalarining bir-biriga nisbati bir tomondan materialning duch kelayotgan 
deformasiyalar oralig’iga, ikkinchi tomondan mexanik kuchlanishning vaqtga
qarab o’zgarishiga bog’liqdir. 
Ko’pchilik biologik materiallar qayishqoq elastik xossalari anizotropiyaga,
yani elastiklik modulining turli yunalishlar bo’yicha har xil qiymatlarga ega 
ekanligi aniqlangan. Quyidagi rasmda ho’kiz son suyagining elastiklik modulining
bo’ylama o’qiga nisbatan joylashish burchagiga bog’liqligi ko’rsatilgan. 
Quyidagi grafikning bunday ko’rinishi suyak funksional tuzilishining
murakkabligidan dalolat beradi. 
Biologik materiallarning cho’zilish paytidagi holatini elastik deb qarash emas,
qayishqoq elastik deb qarash zarur. Ho’kiz va quyonning son suyagi uchun 
kuchlanish-deformasiya bog’lanish chizig’ida
2
10

/
10

2

,
1