1-Ma’ruza: Hujayra va genomlar

1.1-rasm. Prokraiot hujayraning tuzilishi.
1-sitoplazma; 2-ribosomalar; 3-nukloid;4-plazmatik membrana;5-hujayra devori;6-kapsula;7-flagenli xivchin;8-kipriksimon o’simta(pilus).


O'simliklar(1.2-rasm),hayvonlar(1.3-rasm), zamburug'lar, shilimshiq mog'orlar, protozoa va suv o’tlari-barchasi eukariotlardir.Ushbu hujayralar odatdagi prokariotga qaraganda o'n besh baravar katta bo’lib, hajm jihatidan ming baravar ko'p bo'lishi mumkin.Prokariotlar bilan solishtirganda eukariotlarning asosiy farqlovchi xususiyati membrana bilan bog'langan organellalar mavjudligidir.Ular orasida eng muhimi organella hujayra yadrosi bo’lib, unda hujayraning DNKsi joylashgan.Boshqa farqlar quyidagilardan iborat:

• 
  Plazma membranasi ba’zi farqlarni hisobga olmaganda prokariotlarnikiga o'xshaydi.Hujayra devorlari mavjud bo'lishi yoki bo'lmasligi mumkin.
  
• 
  Eukariot hujayra DNK si giston oqsillari bilan bog'langan bir yoki bir nechta chiziqli molekulalardan iborat bo’lib, xromosomalar deb ataladi. Barcha xromosoma DNKsi hujayra yadrosida saqlanib, sitoplazmadan membrana bilan ajratilgan.Mitoxondriya kabi ba'zi bir eukariot hujayralari organellalarida ma’lun bir miqdor DNK mavjud.
  
• 
  Ko'plab eukariot hujayralari mayda tukchalar yoki birlamchi siliyalar (primary cilia) bilan qoplangandir.Birlamchi siliyalar ximosensatsiya, mexanosensatsiya va termosensatsiyada muhim rol o'ynaydi.Shunday qilib, har bir tukcha ”sezgir hujayra antenna” sifatida qaralib, hujayra signal yo'llarini muvofiqlashtiradi.
  
• 
  Harakatchan eukariotlar kiprikcha (cilia) va sochsimon (flagella) o'simtalar yordamida harakatlanishi mumkin.Harakatchan hujayralar ignabargli daraxtlar va gullaydigan o'simliklarda yo'q.Eukariot sochsimon (flagella) o'simtalari prokariotlarga qaraganda ancha murakkab.
  

Hujayra organellalari-bu hujayraning inson tanasi a'zolariga(har bir organ har xil funktsiyani bajaradigan, masalan,yurak,o'pka va buyrak kabi) o'xshash bir yoki bir nechta muhim funktsiyalarni bajarish uchun moslashtirilgan yoki ixtisoslashgan qismlari.Eukariot va prokariot hujayralarida ham organellalar mavjud, ammo prokariot organellalar odatda sodda va membrana bilan bog'lanmagan bo’ladi.Bir hujayrada turli xil organellalar mavjud bo’ladi.Ba'zilar (masalan, yadro va Golji apparati) yagona, boshqalari (mitoxondriya, xloroplastlar, peroksisomalar va lizosomalar)son-sanoqsiz bo'lishi mumkin (yuz minglab).Sitozol hujayrani to'ldiradigan va organellalarni o'rab turgan jelatinli suyuqlikdir.Eukairot hujayralar quiydagi organellalardan iborat.

• 
  Hujayra yadrosi:Hujayraning axborot markazi, hujayra yadrosi eukariot hujayrada joylashgan eng ko'zga tashlanadigan organelladir.U hujayraning xromosomalariga ega va deyarli barcha DNK replikatsiyasi va RNK sintezi (transkripsiya) sodir bo'ladigan joy. Yadro sharsimon bo'lib, sitoplazmadan yadro qobig’i deb ataladigan qo'shaloq membrana bilan ajralib chiqadi.Yadro qobog’i hujayraning DNK sini turli xil molekulalardan ajratib turadi va himoya qiladi.Qayta ishlash jarayonida DNK informatsion RNK (mRNA) deb nomlangan maxsus RNKga nusxalanadi yoki ko'chiriladi.Ushbu mRNK yadrodan chiqariladi va u erda ma'lum bir oqsil molekulasiga aylantiriladi.
  
•