1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

Nazorat uchun savollar

1. 
   Qoplama jinslarni konveyer bilan tashishda ag‘darmada qanday uskuna yordamida amalga oshiriladi?
   

2. 
   Konsolli ag‘darma hosil qiluvchi uskuna ni izohini ta’riilab bering.
   
3. 
   Qoplama jinslar ag‘darmaga nechta yams bo‘yicha to‘kilishi mumkin.
   
4. 
   Karyer (razrez) maydonini rekuitivatsiya qilish deganda
   

nimani tushunasiz va uning mohiyati nimada?

5. 
   Rekultvatsiyaning qanday turlarini bilasiz?
   

Karyer maydonini ochishning mohiyati 60

Ochiq usulda qazib olish uchun ajratilgan foydali qazilma koni (uni usti va atm lini o‘rab olgan qoplama jinslar bilan birgalikda) yoki uning bir qismi karyer maydoni deyiladi.
Karyer ishchi gorizontlari va yer yuzida joylashgan qabul qilish punktlari o ‘rtasida transport aloqasini ta'minlash maqsadida kapital va vaqtincha xizmat qiladigan ochiq kon lahimlarini barpo qilish bilan bog‘liq kon ishlarining majmuyi karyer maydonini ochish deyiladi.
Ichki va tashqi qoplama jins ag^darmalari, omborlar yoki boyitish fabrikasi foydali qazilma hamda qoplama jinslarining qabul qilish punktlari hisoblanadi.
Karyer maydonini ochishda turli ochish usullari, ochish sxemalari va ochish tizimlaridan foydalaniladi.
O chish usullari ochuvchi lahim lam ing rusum lari bilan tavsillanadi. Karyer maydonini ochish, asosan ochiq kon lahim- lari orqali amalga oshiriladi, ayrim hollarda esa yerosti lahimlari yoki ochiq kon lahimlari bilan yerosti lahimlarini qo‘llash asosida- aralash usulda bajariladi.
Ochish sxemalari - bu m a'lum davr ichida ochuvchi kon lahimlari bilan qazib olingan kon massasini tashib keltirish gorizontlari o'rtasidagi transport aloqalarini ta ’minlovchi kon lahim larining yig^indisidir. O chish sxemasi ochuvchi kon lahimlarining rusumi. soni va joylashish holati bilan tavsiflanadi. Ochish tizimi - karyer ishlash davrida ochish sxemasini ketma-
ket o‘zgarib borishini ko‘rsatadi va karyer ishchi gorizontlarini
ochishda qo ‘llaniladigan ochish usullari va ochish sxemalarining yig‘indisi bilan tavsillanadi.
Karyer maydonini ochuvchi kapital transheyalar tashqi va
ichki boiishi mumkin. Tashqi transheyalar karyer maydoni chegaralaridan tashqarida, ichki transheyalar esa karyer may­ doni hududida barpo etiladi. Kapital transheyalar - bu ishchi gorizontlarni ochishga m oljallangan qiya ochiq kon lahimlari bo‘lib, yer yuzining releliga nisbatan ularning ko‘ndalang kesim yuzalari ko‘rinishi trapetsiya yoki noto‘g ‘ri to‘rtburchak (uchbur- chak) shaklda boiishi mumkin.
Kapital transheyalarning asosiy elementlarini quyidagilar tashkil etadi: transheya asosining kengligi Vk„ chuqurligi N u , bo‘ylama nishabligi ik„ va yonbag‘irlari (bortlari) qiyalik bur­ chagi akt, plan bo‘yicha uzunligi Lkt, va qurilish hajmi VLt.
Bu transheyalar trassasi qo‘llaniladigan transport vositasining harakatlanishiga mos keladigan qiyalikga ega b o ladi. Kapital transheyalarni o‘tish foydali qazilma yotqiziglga yetib borgandan so‘ng gorizontal yo‘nalishda davom ettiriladi va transheyaning bu qismi kesuvchi transheya deb yuritiladi.



a b d e


I
I _{I I}

17-rasm. Pog‘ona kon ishlari from ining tiplari (turlari): a,d-flanga joylashgan boslii berk ochuvchi la him bo‘yicha transport qaytma harakatlanishiga asoslangan pog‘ona ish fronti, b-markazga joylashgan boshi berk ochuvchi laliim bo ‘yicha transport qayta harakatiga asoslangan pog‘ona ish fronti, e- flanglarga joylashgan ochuvchi
lahimlar bo ‘yicha bir yo ‘n alishda transport harakatlanishiga asoslangan pog'ona ish fronti.
Kesuvchi transheya o ‘tish jarayonida dastlabki ishchi gorizontal (pogkonalar) hosil qilinadi. Pog'onaning ish frontiga nisbatan ochuvchi transheyalar karyer maydoni markazida yoki uning chekkalarida joylashgan bo‘lishi mumkin (17-rasm).
Ochiq kon ishlarini olib borishda. asosan ikki tipdagi kon lahimlari - kapital va kesuvchi transheyalardan foydalaniladi.
Yer yuziga yaqin. gorizontal va kichik qiyalikda joylashgan foydali qazilma konlari kaiyer maydoni, agar pog‘onalar soni uchtadan oshmasa tashqi transheyalar bilan ochiladi. Qiya va o‘ta qiya kon yotqiziqlarini ochiq usulda qazib chiqarishda, aksariyat hollarda, karyer maydoni ichki transheyalar orqali ochiladi.
Gorizontal konlarini ochiq usulda qazib olishda barcha ishchi gorizontlar bir yoia ochiladi. Biroq qiya va o ‘ta qiya konlami qazib olishda karyer maydonini ochish ishlari karyer maydonidagi foydali qazilma zaxirasini batamom qazib olinguncha (karyerning ishlash muddati davomida) davom ettiriladi. Qiya va o ‘ta qiya kon yotqiziqlarini qazib olishda qirquvchi transheyalarning bir tomoni emas, balki liar ikkala yon tomonlari kengaytirib boriladi. Natijada qazish gorizontida mashina uskunalarni bemalol joylashtirishni ta ’minlaydigan maydon hosil qilinadi. Muayyan kon ishlarida transheyalarni Ьаф о qilish turli usullarda amalga oshiriladi.

18. 
    rasm. Transportsiz qazisli tizim lait a-bir marta yuklash orqali ag‘darma hosil qilish; b-qayta yuklash orqah ag'darm a hosil qilish d-konsolli ag'darm a hosil qiluvchi mashina yordamida ag'darm a hosil qilish.
    

M asalan, transport usuli, ya'ni qazib olingan kon jinsini transport vositasida ag‘darm aga tashish. transportsiz usul-qazib olingan kon jinsini transheyaning bir yoki ikkala bortiga joylashtirish (18-rasm), aralash usul-qazib olingan kon jinsini bir qismini transheya bortiga joylashtirish, qolgan qismini ag‘darmaga tashish.

Zamonaviy karyerlarda pog‘onalar soni 15 va undKaryer maydonida joylanishi va o‘zaro texnologik bog‘lanishi bo‘yicha kapital transheyalar tizimiga kiruvchi transheyalar alohida yakka. umumiy ham da guruh transheyalar ko‘rinishida bo ‘lishi mumkin.
Alohida kapital transheyaning qurilish hajmi uning tarkibini tashkil etuvchi to‘g ‘ri geometrik tanalar hajmlari yigNndisi orqali aniqlanadi. Karyer ishchi gorizontlarini kapital transheyalar bilan ochish karyer maydonini ochishning asosiy usuli hisoblanadi. Ayrim hollardagina karyer maydoni gorizontlarini ochishda yerosti lahimlari yoki lahimlarsiz (transheyasiz ochish) ochish usulla- ridan foydalaniladi.
Karyer maydonini ochishning nazariy asoslarini yaratishda Moskva konchilik instituti professori E.F.Sheshkoning xizmatlari alohida ahamiyatga cgadir (XX asrning 40—50-yillari).
Keyinchalik, boshqa mualliflar professor E.F. Sheshko ishlab chiqqan karyer maydonini ochishning nazariy asoslari bazasida o‘zlarining karyer maydonini ochish usullari tasnifini yaratgan. Ana shunday, akademik V.V. Rjevskiy tomonidan ishlab chiqilgan karyer maydonini ochish usullari tasnili 5-jadvalda keltirilgan.
Karyer maydonini ochish konlami ochiq usulda qazib olishning murakkab masalalaridan biri boNib, karyerning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari ushbu masalani to‘g‘ri hal qilishga bogMiq boMadi. Karyer maydonini ochish usulini tanlash muayyan kon-texnik sharoitda joylashgan foydali qazilmani ochiq usulda qazib oluvchi karyer maydonini mumkin boMgan ochish usullarini o ‘zaro
taqqoslash asosida amalga oshiriladi. Bir necha ochish usullarini taqqoslashda karyemi qurish va ckspluatatsiya qilishga sarilanadigan xarajatlari minimal boig an variant optimal variant liisoblanadi.
M akon bo‘yicha y o i o‘qi joylashish holatini belgilovchi clii- ziq kapital transheya trassasi deyiladi. Karyerning so‘nggi chegaralariga nisbatan joylashishi bo‘yicha kapital transheyalar trassasi tashqi, ichki va aralash boiishi mumkin.

Trassa aralash joylashganda karyer yuqori gorizontlari tashqi, pastki gorizontlari esa ichki transheyalar orqali ochiladi. Xizmat qilish muddati bo‘yicha trassalar statsionar (karyer ishlamay- digan bortiga joylashgan tashqi va ichki o‘tilgan kapital transhe­ yalar trassasi) va vaqtinchali (siljuvchi syezdlar trassasi) trassa- laiga ajratiladi.
Kapital transheya trassasining vertikal tekislikdagi proyeksiyasi trassaning bo‘ylama profili deb ataladi. gorizontal tekislikdagi proyeksiyasi esa, trassa plani deyiladi.