1-мавзу: Суғуртанинг моҳияти ва функциялари
Sug‘urta vositachilarining sug‘urta faoliyatida tutgan o‘rni va ularning
Yüklə 2,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4. Sug‘urta vositachilarining sug‘urta faoliyatida tutgan o‘rni va ularning
huquq-majburiyatlari O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni 5- moddasida “Sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari sug‘urta faoliyatining sub’ektlari hisoblanadi. Sug‘urtalovchilar, sug‘urta vositachilari hamda boshqa yuridik va jismoniy shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq sug‘urta bozorining prfessional ishtirokchilari hisoblanadilar”, deb qayd etilgan. Sug‘urta bozorining asosiy professional ishtirokchisi-sug‘urtalovchi. Sug‘urtalovchilar sug‘urtani amalga oshirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishlari mumkin emas. Quyidagilar bundan mustasnodir: - maxsus vakolatli davlat organi belgilaydigan tartib va shartlardagi investitsiya faoliyati; - sug‘urta sohasidagi mutaxassislarning malakasini oshirish bilan bog‘liq faoliyat; - sug‘urta agenti sifatidagi sug‘urta vositachiligi; - binolarni ijaraga berish. O‘z navbatida, sug‘urtalovchilar mulkiy shakliga qarab, bir nechta turda bo‘ladi. Sug‘urta bozorida qayd etilgan qatnashchilardan tashqari, o‘zaro sug‘urtalash jamiyatlari ham faoliyat ko‘rsatishlari mumkin. Bu jamiyatlarning boshqasug‘urtalovchilardan farqi shundaki, ular foyda olish uchun intilmasdan, ko‘rilgan zararni o‘zaro hamkorlikda qoplashni nazarda tutadi. Statistik ma’lumotlar bo‘yicha, o‘zaro sug‘urtalash jamiyatlari xalqaro sug‘urta bozorida to‘plagan sug‘urta mukofoti hamda aktivlari jihatidan salmoqli o‘ringa ega. AQSH va YAponiya milliy sug‘urta bozorlarida o‘zaro sug‘urtalash jamiyatlarining soni jami sug‘urta tashkilotlarining 50 foizdan ko‘prog‘ini tashkil etadi. Hozirgi paytda respublikamizda faoliyat yuritayotgan sug‘urta tashkilotlari qaysi sug‘urta sohasiga ixtisoslashganligiga qarab ikkiga bo‘linadi: haytni sug‘urtalashga ixtisoslashgan sug‘urta tashkilotlari hamda umumiy sug‘urta tarmog‘ida faoliyat ko‘rsatuvchi sug‘urta tashkilotlari. 286 Sug‘urta bozori professional ishtirokchilari tarkibiga sug‘urta brokeri ham kiradi. Sug‘urta brokeri- sug‘urta qildiruvchining nomidan va topshirig‘iga binoan sug‘urta shartnomasi tuzilishi va ijro etilishini tashkil qilish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs. O‘zbekistonda sug‘urta brokerlari tizimi shakllanish jarayonini boshidan kechirmoqda. Ammo hozirgi paytda sug‘urta xizmatlarining aksariyati ularning ishtirokisiz amalga oshirilmoqda. O‘zbekistonda sug‘urta bozorining barqaror rivojlanishi uning ishtirokchilari tarkibini yanada kengayishiga asos yaratmoqda. Bunga misol tariqasida sug‘urta bozoriga adjaster, syurveyer, aktuariy va assistans kabi tushunchalarning kirib kelganligini keltirish mumkin. 2007 yil 15 sentyabrda matbuotda e’lon qilingan “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishi yuqorida nomlari zikr etilgan sug‘urta bozori yangi ishtirokchilarining huquqiy maqomini mustahkamlab berdi. Mazkur qonunning 9- 2-moddasida adjasterga quyidagicha ta’rif berilgan: “Adjaster sug‘urtalovchining topshirig‘i bo‘yicha quyidagi xizmatlarni ko‘rsatuvchi, o‘z shtatida tegishli mutaxassislarga ega bo‘lgan yuridik shaxs yoki professional bilim va malakaga ega bo‘lgan jismoniy shaxsdir: - sug‘urta hodisasi yuz berganidan keyin sug‘urta ob’ektini ko‘zdan kechirish va tekshirish; - sug‘urta hodisasi faktlarini va tavakkalchilik holatlarini tahlil qilish; - sug‘urta ob’ektining shikastlanish sabablarini va sug‘urta hodisasi mavjudligini aniqlash; - sug‘urta hodisasi mavjud bo‘lgan taqdirda- sug‘urta hodisasi oqibatida vujudga kelgan shikastlanish darajasi va zarar miqdorini belgilash; - to‘lanishi kerak bo‘lgan sug‘urta tovoni summasini aniqlash; - sug‘urtalovchi uchun sug‘urta hodisasi bo‘yicha xulosa tuzish”. Adjaster o‘z faoliyatini sug‘urtalovchi bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiradi. Adjaster: sug‘urtalovchi sifatida sug‘urta va qayta sug‘urta qilish operatsiyalari o‘tkazishga, sug‘urta bo‘yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirishga, sug‘urtalovchilarning ustav fondlarida ishtirok etishga haqli emas. Adjaster xizmati ko‘rsatish natijalari hisobot tarzida rasmiylashtirilib, undan sug‘urtalovchi zararlarning o‘rnini qoplash va nizolarni hal qilish chog‘ida foydalanishi mumkin. Adjasterning hisobotida ko‘rsatilgan xulosalar mustaqil sug‘urta ekspertizasi jarayonida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Sug‘urta bozorining prfessional ishtirokchilar safiga aktuariylar ham kiradi. “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining9-4- moddasiga asosan “Aktuariy quyidagilarni o‘z ichiga oladigan aktuar xizmatlar ko‘rsatuvchi yuridik yoki jismoniy shaxsdir: 287 - Sug‘urta voqeasi yuz berishining matematik jihatdan ehtimolligi hisob- kitobini amalga oshirish, ham alohida tavakkalchilik guruhlarida, ham umuman sug‘urta majmui bo‘yicha zarar etkazilishining takroriyligini va ularning oqibatlari og‘irligi darajasini belgilash; - sug‘urtalovchining zarur sug‘urta zahiralari va fondlarini matematik jihatdan asoslash hamda hisob-kitob qilish, ularni shakllantirish usullarini ishlab chiqish; - sug‘urtalovchining investitsiyalar sifatida to‘plangan badallardan foydalanishida kapital qo‘yilma normasi va netto-stavka miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlikni tarif stavkalarini investitsiya daromadi summasiga kamaytirishga ko‘maklashadigan tarzda aniqlash; - sug‘urta jarayonini tashkil etish uchun zarur harajatlarni asoslash va sug‘urta xizmatlari tannarxini hisoblash; - sug‘urtaning har bir turi bo‘yicha tarif stavkalarini sug‘urtalovchilar uchun ularni o‘tkazishning uzoq muddatli va qisqa muddatli hususiyatini hisobga olgan holda belgilash; - sug‘urtalovchining investitsiya faoliyati natijalarini baholash; - sug‘urtalovchining daromadlarini sug‘urtaning har xil turlari bo‘yicha rejalashtirish”. Sug‘urta syurveyeri ham sug‘urta bozorida muhim mavqega ega. Ammo, O‘zbekistonda syurveyer xizmati hali etarli darajada rivojlanmagan. Ammo shunday bo‘lishiga qaramay, syurveyerlarning faoliyati qonuniy jihatdan tartibga solinadi. “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining9-6-moddasida sug‘urta syurveyeri haqida quyidagilar ko‘rsatib o‘tilgan: Sug‘urta syurveyeri quyidagilar bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatuvchi, o‘z shtatida tegishli mutaxassislarga ega bo‘lgan yuridik shaxs yoki professional bilim va malakaga ega bo‘lgan jismoniy shaxsdir: - sug‘urta shartnomasi tuzilguniga qadar sug‘urta ob’ektini ko‘zdan kechirish va tekshirish; - sug‘urta shartnomasi tuzilguniga qadar barcha faktlarni va tavakkalchilik holatlarini tahlil qilish, tavakkalchilik darajasini aniqlash; - tekshirilayotgan sug‘urta ob’ekti bo‘yicha xulosa tuzish. Sug‘urta syurveyeri sug‘urtaga qabul qilinayotgan ob’ektlarni ko‘rikdan o‘tkazish bilan shug‘ullansa, sug‘urta assistansisug‘urtalovchilarga, sug‘urta qildiruvchilarga ko‘mak berishga ixtisoslashgan. “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining9-8-moddasiga asosan, “Assistans sug‘urta qildiruvchilarga hamda sug‘urtalovchilarga sug‘urta shartnomasi doirasida assistans xizmatlari, texnik, tibbiy va boshqa xizmatlar ko‘rsatuvchi, shuningdek, ularga moliyaviy ko‘mak beruvchi yuridik yoki jismoniy 288 shaxsdir. Assistans o‘z faoliyatini sug‘urtalovchi bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiradi. Assistans xizmatlariga sug‘urta qildiruvchilar (sug‘urtalangan shaxslar) ishtirokisiz faqat sug‘urtalovchilar tomonidan haq to‘lanadi. Assistans: sug‘urtalovchi sifatida sug‘urta va qayta sug‘urta qilish operatsiyalari o‘tkazishga, sug‘urta bo‘yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirishga, sug‘urtalovchilarning ustav fondlarida ishtirok etishga haqli emas”. Qayta sug‘urta tashkilotlari sug‘urta bozorining prfessional ishtirokchisi sifatida sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy holatini mustahkamlashning muhim vositasi hisoblanadi. Qayta sug‘urtalovchi-sug‘urtalangan tavakkalchilikni qayta sug‘urtalash uchun qabul qilib oladigan yuridik shaxs. Qayta sug‘urtalovchi yordamida tavakkalchilikni ikkilamchi taqsimlash amalga oshiriladi. Qayta sug‘urtalovchi sifatida sug‘urta kompaniyasi ham bo‘lishi mumkin. Hozirgi paytda O‘zbekistonda yagona qayta sug‘urtalash kompaniyasi mavjud. Sug‘urta agentlarining faoliyati “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2003 yil 28 yanvardagi 19-son bug‘rug‘i bilan tasdiqlangan hamda 2003 yilning 1 fevralida O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1213-son bilan ro‘yxatga olingan “Sug‘urta agentlari to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq tartibga solinadi. Sug‘urtalovchining nomidan va uning topshirig‘iga muvofiq sug‘urta shartnomalarini tuzish hamda uning ijrosini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik yoki jismoniy shaxslarga sug‘urta agenti deyiladi. Sug‘urta agenti- jismoniy shaxs o‘z nomiga, to‘lovlar naqd pul bilan amalga oshirilganida esa yaqin qarindoshlari nomiga sug‘urta shartnomalari bo‘yicha hujjatlar yozishga, shuningdek, o‘z foydasiga sug‘urta shartnomalari tuzishga va bunda mazkur sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta agenti sifatida ish ko‘rishga haqli emas. Sug‘urta agenti quyidagi huquqlarga ega: - sug‘urtalovchi tomonidan berilgan vakolatlar doirasida sug‘urtaning har qanday turi, shu jumladan, majburiy sug‘urta turlari bo‘yicha vositachilik faoliyatini amalga oshirish; - sug‘urtaga qabul qilinayotgan sug‘urta tavakkalchiligini baholashda, sug‘urta hodisasi yuz berganda sug‘urta to‘lovini to‘lashda va sug‘urta qildiruvchining sug‘urta mukofotini to‘liq hajmda hamda sug‘urta shartnomasida belgilangan muddatlarda to‘lashida zarur ko‘mak ko‘rsatish; - sug‘urtalovchidan litsenziyaning mavjudligi, ustav fondi miqdorlari, sug‘urta zahiralari hamda qabul qilingan majburiyatlarito‘g‘risida, shuningdek, sug‘urtalovchining to‘lovga qobiliyatliligi va moliyaviy barqarorligiga doir boshqa ko‘rsatkichlar to‘g‘risida ma’lumotlar olish; - sug‘urta qildiruvchilarning so‘roviga ko‘ra ularga sug‘urtaning amaldagi shartlari to‘g‘risida axborot berishi; 289 - mijozning tijorat sirini yoki boshqa sirini tashkil etgan ma’lumotlarning mahfiyligini saqlashi; - tegishli bitim mavjud bo‘lgan taqdirda, sug‘urtalovchining topshirig‘iga ko‘ra va uning hisobidan sug‘urta to‘lovlari to‘lanishini tashkil etishi shart. Sug‘urta agentining zimmasida qonun hujjatlariga va o‘zi tuzgan shartnomalarga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin. Tabiiyki, agent bitimini tuzishdan oldin sug‘urta tashkiloti agent bilan suhbat uyushtiradi, zaruriyat bo‘lganda kasbiy faoliyatga layoqatlilik nuqtai nazaridan savol-javob tashkil etadi. Suhbatdan muvaffaqiyatli o‘tgan shaxslar bilan agentlik bitimi imzolanadi. Amaldagi holatdan kelib chiqqanda, ayrim sug‘urtalovchilar agentni ishga qabul qilganlaridan so‘ng ularni sug‘urta tashkilotida tashkil etilgan agentlarni tayyorlash kurslarida bepul o‘qitadilar. SHunisi diqqaga sazovorki, sug‘urta agentining ish vaqti sug‘urta tashkiloti tomonidan belgilanmaydi. Demak, jismoniy shaxslar asosiy ishlaridan bo‘sh paytlarida sug‘urtalovchi bilan tuzilgan agentlik bitimiga binoan uning nomidan sug‘urta polislarini mijozlarga sotishlari mumkin. Alohida ta’kidlash lozimki, topshiriq shartnomasi (agent bitimi) tuzilgan kundan 5 kun ichida sug‘urta agenti- jismoniy shaxsga guvohnoma beriladi. SHundan so‘ng sug‘urtalovchi agentni uning nomidan sug‘urta shartnomalarini tuzish uchun kerakli bo‘lgan ish qog‘ozlari, sug‘urta qilish qoidalari, shartnomalari, sug‘urta tariflari, sug‘urta polislari, reklama va boshqa kerakli hujjatlar bilan ta’minlaydi. O‘z navbatida, sug‘urta agenti sug‘urtalovchi tomonidan ajratilgan hujjatlarni, shu jumladan, qat’iy hisobda turuvchi hujjatlarni to‘liq va butun saqlanishi uchun javobgar hisoblanadi. Agent vaziyatga qarab va sug‘urtalovchining talabidan kelib chiqqan holda haftada yoki oyda bir marta vositachilik faoliyati yuzasidan sug‘urtalovchiga hisobot berib boradi- bu shartlar agent bitimida o‘z aksini topgan bo‘lishi kerak. Hisobotda agent tomonidan tuzilgan va sotilgan sug‘urta polislari, shunga muvofiq ravishda, sug‘urta tashkiloti hisob raqamiga kelib tiushgan sug‘urta mukofotlari miqdori haqida ma’lumotlar batafsil bayon etiladi. Sug‘urta agentlariga to‘lanadigan vositachilik haqi sug‘urtalovchining yoki uning filialining hisob raqamiga kelib tushgan sug‘urta mukofotiga nisbatan foizlarda hisoblanadi. Sug‘urta agentlari mehnatiga haq to‘lash, sug‘urta agenti tuzgan shartnomalari bo‘yicha sug‘urta mukofotlaridan vositachilik puli shaklida amalga oshiriladi. Vositachilik puli miqdori sug‘urta agenti tuzgan sug‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urtalovchi hisob raqamiga tushgan sug‘urta mukofotlarining 25 foizidan oshishi mumkin emas. Sug‘urta mukofotlari yuridik shaxs shaklida faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta agentining hisobiga kelib tushganda, sug‘urta agenti ularni agent bitimida ko‘rsatilgan muddatlarda sug‘urtalovchining hisob raqamiga o‘tkazishi, jismoniy 290 shaxs- sug‘urta agenti sug‘urta mukofotlarini naqd pulda qabul qilib olganda esa ularni o‘sha kunning o‘zida vakolatli bankning kirim kassasiga topshirishi kerak. Agar sug‘urta agenti sug‘urta mukofotlarini sug‘urtalovchining hisob raqamiga o‘tkazish muddatiga amal qilmasa yoki ularni asossiz ushlab tursa, o‘sha davrda sug‘urta hodisasi ro‘y berganda, sug‘urta qildiruvchining oldidagi sug‘urta tovonini to‘lash bo‘yicha majburiyatlarga sug‘urta agenti javobgar bo‘ladi. Agent bilan tuzilgan agentlik bitimi quyidagilarga ko‘ra bekor qilinishi mumkin: - agentning tashabbusi bilan; - sug‘urta tashkiloti tashabbusi bilan. Agentlik bitimini tomonlardan birining tashabbusi bilan shartnoma amal qilish muddati tugagunga qadar bekor qilinishi boshqa tomonni yozma xabarnoma berish orqali amalga oshiriladi. Sug‘urta tashkiloti bir tomonlama tartibda agent bilan tuzilgan topshiriq shartnomasini quyidagi hollarda bekor qilishi mumkin: - sug‘urta agenti O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi va sug‘urta tashkilotining me’yoriy hujjatlariga rioya etmaganda; - sug‘urta agenti tomonidan agentlik faoliyati amalga oshirilmaganda, ya’ni topshiriq shartnomasi imzolangan kundan boshlab olti oy mobaynida shartnomalar tuzilmasligi va polislar berilmasligi hollarida; - qabul qilingan majburiyatlarni surunkali bajarilmasligi hollarida; - sud tomonidan sug‘urta agenti O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida o‘rnatilgan tartibda layoqatsiz deb topilsa; - sug‘urta agentiga jazo choralari tayinlash bo‘yicha sud qarorining qonuniy kuchga kirib, ishni davom ettirish imkoni bo‘lmaganda. Yüklə 2,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|