45
kimi nəinki vədinə sadiq qaldı, əksinə, kürdlərin milli azadlıq hərəkatının boğulması üçün
tədbirlərə başladı 1923-cü ilin may ayının ortalarında ingilis silahlı qüvvələri milli
mənliyini sərvətə və vəzifəyə satan bəzi kürd feodallarının köməyi ilə Süleymaniyə
şəhərini işğal etdilər. Qeyi-bərabər qüvvələrlə döyüşün əhəmiyyətsiz olduğunu görən Şeyx
Mahmud ingilislərə qarşı partizan hərəkatına keçməyə məcbur oldu.
İraq
Kürdüstanında
milli-azadlıq
hərəkatının
yatırılması
üçün
vaxtilə
Ş.M.Barzanciyə vədlər verən Türk də əlindən gələni əsirgəmədi (80).
Ş.M. Barzancinin rəhbərliyi altında baş qaldıran milli-azadlıq hərəkatını
yatırdıqdan sonra (1923-cü il) ingilislər Osmanlı imperiyasının tərkibindən çıxmış və
əhalisinin əksəriyyəti kürdlərdənibarət olan Mosal vilayətini öz mandatı altında olan İraqa
birləşdirmək üçün “dəridən-qabıqdan” çıxdılar. Və nəhayət 1925-ci ilin 15 dekabrında
Millətlər Siqası (indiki BMT) Mosal vilayətinin İraqa birləşdirilməsi və bu ölkənin (İraqın)
25 illiyin Böyük Britaniyanın mandatına (yəni tabeliyinə) verilməsi barədə qərar qəbul
etdi.
Öz doğma torpaqlarında yadelli işğalçıların ağalığını möhkəmləndirən bu qərar
İraq Kürdüstanında ciddi narazılıqların baş qaldırmasına səbəb oldu. Həmin narazılıqları
yumşaltmaq məqsədi ilə İraqın Baş naziri 1926-cı ilin fevralında Bağdatda-parlament
iclasında bəyan etdi: “Biz kürdlərə öz haqlarını verməliyik. Vəzifəli şəxslər onlardan
olmalıdır. Kürdlərin ana dili rəsmi dil olmalı, onların uşaqları isə məktəblərdə kürd
dilində oxumalıdır” (51,293). Lakin kürdləri sakitləşdirmək məqsədi daşıyan bu bəyanat
elə parlamentin divarları arasında qalan boş vəddən başqa bir şey olmadı.
1930-cu illlərdə kürdlərin milli-azadlıq hərəkatı yenidən canlanmağa başladı.
Həmin ilin 6 sentyabrında Süleymaniyədə təşkil olunan izdihamlı mitinqdə qarşıdan gələn
parlament seçkilərini boykot etmək tələbi irəli sürüldü və bu şüarlar səsləndirildi: “Rədd
olsun imperializm!”, “Kürdüstana azadlıq!” (77,147). İraq hökuməti dinc əhalənin üzərinə
qoşun göndərərək mitinqi silah gücünə (39-a yaxın dinc nümayişçi öldürüldü) dağıtdı.
Yaranan şəraitdən istifadə etmək qərarına gələn M. Barzanci İranın sərhəd
rayonlarından İraqa doğru yeridi. İlk Günlər kürd üsyançılar xeyli uğur qazanaraq
hökumət qoşunlarını məğlubiyyətə uğratdı. Vəziyyətdən ciddi narahat olan ingilislər hərbi-
hava qüvvələri vasitəsi ilə üsyançıların və dinc əhalinin yaşadığı əraziləri bombardman
etdi. Kürd üsyançıları 1931-ci ilin yay aylarınadək ciddi müqavimət göstərsələr də
birləşmiş ingilis-İraq qoşunlarının yüksək texnika ilə təmin olunmuş hərbi gücünə tab
gətirə bilmədilər.
Hərəkatın lideri Şeyx Mahmud Barzanci ingilislərlə danışıqlar nəticəsində əvvəlcə
Bağdada gətirildi, sonra isə Samarra şəhərinə sürgünə göndərildi. (İngilislər onun və
ailəsinin təhlükəsizliyini təmin edəcəklərini vəd etmişdilər).
46
Ş.M. Barzancinin başçılıq etdiyi milli-azadlıq hərəkatı yatırıldıqdan az sonra İrada
Barzanilər hərəkatı baş qaldırdı. Əslində Barzaninin Osmanlı imperiyası dövründə
işğalçılara demək olar ki, boyun əyməmiş və yarımmüstəqil hakimiyyətlərini sürdürməkdə
davam etdirmişlər. 1931-ci ilin iyun ayında ingilislər öz nümayəndəsini hərəkatın lideri
Əhməd Barzaninin yanına göndərərək ondan üsyanı dayandırmağı tələb etdilər. Lakin
Ə.Barzani bu tələbi rədd edərək, həmin ilin iyul ayında ingilis-Iraq birləşmiş hərbi
qüvvələrinə qarşı qəhrəmancasına döyüşə başladı. İngilislər tərəfindən ələ alınan Şeyx
Rəşid Bradost Ə. Barzaniyə qarşı çıxdı.
Üsyançılara gücü çatmadığını görən İraq hökuməti yenidən ingilislərin hərbi-hava
qüvvələrinə müraciət etdi. İngilis təyyarələri Barzan rayonunu vəhşicəsinə bombardman
etməyə başladı. Bu barədə ingilis H.S. Lonqriq “İraq 1900-1950-ci illərdə siyasi, sosial və
iqtisadi tarixi” adlı kitabında yazır: “Əhmədin fəaliyyət göstərdiyi rayon tədricən təsir
göstərən bombalardan istifadə edilməklə intensiv bombardman edildi; hətta, mal-qaranı
havadan məhv etdilər ” (86,196).
Qeyri-bərabər qüvvələrlə İraq-ingilis qoşun birləşmələrinə qarşı qəhrəmancasına
döyüşn barzanilər 1933-cü ilin may ayınadək ciddi müqavimət göstərə bildi. Həmin ay
fransız jurnalisti yazırdı ki, 10 mindən çox İraq əsgəri yalnız ingilislərinin hərbi-hava
qüvvələrinin böyük köməyi nəticəsində Əhməd Barzaninin rəhbərlik etdiyi üsyançıların
öhdəsindən gələ bildi (87,79).
İngilislərlə yanaşı, Türkiyə hökuməti də kürd üsyançılarına qarşı döyüşdə İraq
əsgərlərinə
yaxından köməklik göstərdi.
Hətta,
Əhməd Barzani aldadılaraq
Türkiyəyəaparılmış və burada 100-ə yaxın silahdaşı ilə aldadılaraq həbs edilmişdir
(54,156).
1943-cü ilin yayında Barzanilər hərəkatı Mustafa Barzaninin rəhbərliyi ilə
yenidən baş qaldırdı. Üsyan bölgəsinə yenidən hərbi qüvvə göndərən İraq hökumətinin
qoşunları Merqa Sor (“Qırmızı çəmənlik”) rayonunda darmadağın edildi. Kürd üsyançıları
ilə bacarmadığını görən İraq hökuməti vaxt udmaq məqsədi ilə M.Barzani ilə sülh
danışıqlarına getdi. Uzun sürən danışıqlardan sonra əldə olunan razılıq müqaviləsində İraq
hökuməti kürdlərin aşağıdakı tələblərini yerinə yetirəcəyinə söz vermişdi:
1). Üsyançıların ələ keçirdiyi ərazilər onların (Kürdlərin) nəzarətində saxlanılacaq;
2). Üsyançıların silahları özlərində qalacaq;
3). Üsyanla əlaqədar ölkənin şimalında həbs olunanların hamısı azadlığa
buraxılacaq;
4). Kürdüstan sənaye və ərzaq məhsulları ilə ədalət prinsipi əsasında təmin
olunacaq;
Dostları ilə paylaş: |