1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

55
qoşuldu. 1906-cı  ilin  noyabr  ayında  kürdlərin  fəal  iştirakı  ilə hakimiyyət  xalq  tərəfindən
seçilmiş deputatlardan ibarət əncumənin (şəhər soveti) əlinə keçdi (94,10).
1907-ci  ilin  yazında  Maku  xanı  Murtuza  Qulu-xanın əleyhinə başlayan    silahlı
üsyanda  30  min  silahlı  kürd  iştirak  etdi.  Murtuza  Qulu-xan  Rusiyaya  qaçmağa  məcbur
oldu. Makada hakimiyyətiələ keçirən üsyançılar 1908-ci ilin yayında məğlubiyyətə uğradı.
Kürdüstanın  parçalanmasına  səbəb  olan  Lozanna  müqaviləsindən  sonra  narazılıq
dalğası  bütün  Iran  Kürdüstanını  bürüdü. Əvvəlcə kəlhani  və qurani  kürdləri  üsyana
başladılar.  Az  sonra  vəludbəqi  və babacani  tayfaları  onlara  qoşuldu.  Üsyançıların  ciddi
müqavimətinə baxmayaraq,  böyük  üstünlüyə malik  şah  qoşunları onları  məğlubbiyyətə
uğradaraq  kəlhani  tayfasının    başçısı  Fətəli  Sultanı  həbs  etməyə nail  oldu.    1923-cü  ilin
oktyabrında  özünün  “saray”ı,  qoşunu  olan  və o  vaxtadək  bir  çox  məsələlərdə müstəqil
siyasət yeridən Maku xanı həbs edildi, bura  mərkəzdən hərbi qubernator təyin olundu və
beləliklə bu xanlığın müstəqilliyinə son qoyuldu.
1923-cü  ildə kəlhur (kəlhor) tayfasının  başçısı  Sərdar  Rəşid üsyan  qaldırıb  öz
əyalətində qubernatorluğun  ləğv  edilməsini  tələb  etdi.  Lakin  şah  qoşunları  bu  üsyanı  da
yatırtdı və Sərdar Rəşidi həbs etdi. (Rıza şah sonradan onu əfv etdi).
1924-cü illərdə Urmiya gölünün qərbində yerləşən rayonlarda yeni üsyan qaldıran
İsmayıl  ağa  Simko  1925-ci  ildə məğlub  oldu.  1926-cı  ildə kürdləri  tamamilə özünə tabe
etdirmək  üçün  Rza  şah  onların üzərinə böyük  qoşun  birləşmələrini  göndərdi.    Şah
qoşunlarına  qarşı  Salar-əd-Dövlənin  və Cəfər  Cultanın  başçılıq  etdikləri  kürd  silahlıları
qəhrəmancasına  vuruşsalar  da,  qeyri-bərabər  qüvvə səbəbindən  məğlubiyyətə düçar
oldular. Həmin vaxt puştəri  tayfasının silahlıları Sərdəşt şəhərinə hücuma keçdi; kurəddin,
gyalibəqi,  həmavənd,  cəfər,  mansur  tayfalarının  qüvvələri  də Babəkir Əilinin  rəhbərliyi
altında    onlara  qoşuldu.  Hökumət  qoşunlarını  darmadağın  edərək  Sərdəşt  şəhərini ələ
keçirən  üsyançılar  burada  şahın  nizami  qoşun  birləşmələri  qarşısında  uzun  müddət  tab
gətirə bilmədi  və məğlubiyyətə uğradılar.  1929-cu  ildə İsmayıl  ağa  Simko  yenidən  İran
Kürdüstanına  gəlib  Uşnu  məntəqəsindən  yerləşdi.  Burada  Barzani  kürdlərindən  500
nəfərlik dəstə ona qoşuldu. Bunu görən Iran şahı böyük hərbi qüvvə göndərib üsyançıları
məğlubiyyətə uğratdı. Qeyri-bərabər döyüşdə İ. Simko öldürüldü.
Simko  hərəkatının  ləğv  edilməsi    ilə İran  Kürdüstanında    milli-azdlıq
mübarizəsinin  alovu  bir  qədər  zəifləsə də sönmədi.  Belə ki,  həmin əsrin (XX əsr) 30-cu
illərində İran Kürdüstanında məhəlli xarakter daşıyan çoxsaylı üsyanlar baş qaldırdı. Lakin
bu  üsyanlar  da  şah  qoşunları  tərəfindən  qəddarcasına  yatırıldı.  Mənbələrin    verdiyi
məlumata  görə həmin  illərdə
təkcə Rza  şah  tərəfindən  kürd hərəkatını  yatırtmaq
səlahiyyəti  verilmiş  general Əhmədi  tərəfindən  10  mindən  çox  kürd  güllələnmiş  və dar
ağacından asılmış, 4 min nəfərdən yuxarı həbs edilmişdir (54,141).

---

56
İkinci  Dünya  müharibəsində (1941-1945-ci  illər) SSRi-nin  faşist  Almaniyası
üzərindəki  qələbəsi  digər  dövlətlərdə olduğu  kimi, İranda  da  milli-demokratik  hərəkatın
güclənməsinə təkan  verdi. Əsrlərdən  bəri  İran  şahları  tərəfindənqanı  sorulan  kürdlər  və
azərilər (cənubi  Azərbaycanda  yaşayan  azərbaycanlilar) öz  milli  haqlarını  tələb  etmək
üçün silaha sarıldılar və şah qoşunlarını öz torpaqlarından qovdular.
Hələ 1942-ci ildə Mehabadda gizli şəraitdə “Koməl” adlı siyasi təşkilat yaradıldı.
Bu təşkilatın tam adı: “Koməle Ziyaneweye Kurdustan” (“Kürdüstan dirçəliş cəmiyyəti”)
idi  və qısa  olaraq Kİ yazılırdı  (95,85-86).  Lakin  nədənsə O.İ.İiqalina  Mehabad  Kürd
Cumhuriyyətinə (Azərbaycan dilli mənbələrdə Kürdüstan Demokratik Respublikası) həsr
etdiyi  elmi əsərlərində bu  təşkilatın  adını  “Jiina  Kudistan” (“Kürdüstanın  həyatı”) qısa
adını  isəmüvafiq olaraq  “İK” yazmışdır  (54,177; 96,118).    Həmin  təşkilatla (O.İ.Jiqalina
onu  partiya  kimi  qələmə verir) bağlı  digər  yalnışlıq  isə rəhbərliklə əlaqədardır.
O.İ.Jiqalinanın yazdığına görə həmin təşkilat Mehabadlı sənətkar Əbdürrəhman Zəbihinin
(O, İran zəhmətkeşlərinin yaratdığı “Tudə” partiyasının üzvü idi) təşəbbüsü ilə yaradılmış
və bu partiyaya əsasən o (Ə.Zəbihi) rəhbərlik etmişdir.
Lakin həm yerli (ərəb və kürddilli), həm də xarici elmi mənbələrdən, eyni zamanda
kürd  liderlərinin  şəxsi  arxivlərindəki  materiallardan  istifadə edərək    “Mehabad  Kürd
Cumhuriyyəti 1946” adlı sanballı monoqrafiya yazan ingilis William Aegleton göstərir ki,
bu təşkilat Mehabadın orta təbəqədən olan 11 nəfərdən ibarət təşəbbüs qrupu (Ə.Zəbihi də
həmin qrupa  daxil  idi) tərəfindənyaradılmış və ona kollegial orqan olan Mərkəzi Komitə
rəhbərlik etmişdir (95,82-88).
Cəlal  Tələbani (İraqın  indiki  prezidenti) özünün ərəbcə yazdığı  “Kürdüstan  və
Kürd milli hərəkatı” adlı kitabında həmin 11 nəfərin aşağıdakılardan ibarət olduğunu yazır
(bu siyahını C.Tələbaniyə Ə. Zəbihinin özü təqdim etmişdir):
1.Həsən  Rəzkeri. 2.  Rəhman (Əbdürrəhman) Fəbihi. 3. Əbdürrəhman  İmami.
4. Əbdülkadir  Müdərrisi. 5.  Nəcməddin  Təvhidi. 6.  Mühəmməd  Nanəwazadə.  7. Əli
Mahmudi.  8.  Mühəmməd Əshabi.
9. Əbdürrəhman  Kəyani.
10.  Siddik  Heydəri.
11.  Kasun  Kadiri.
Təşəbbüs  qrupunun  bu  zvlərindən  başqa  təsis  yığıncağına  İraq
kürdlərinin nümayəndəsi yüzbaşı Mir Hac da iştirak etmişdi (95,83).
Göründüyü  kimi,  O.İ.  Jiqalina  “Sovet”  alimi  olduğu  üçün  ideoloji  hissə qapılmış
və zəhmətkeş  təbəqədən  olan Ə.Zəbihinin  rolunu  bir  qədər  şişirtməyə yol  vermişdir.
Lakin tarix-tarixdir, o həqiqəti sevir. Həqiqət isə gec-tez üzə çıxır.
“Koməl” (Kİ) öz proqramının ilk bəndində İran dövləti çərçivəsində Muxtar
Kürdüstan Respublikasının  yaradılmasını  qarşısındakı əsas  məqsəd  kimi  qeyd  emişdi.
1944-cü ilin May ayında “Koməl” İraqdakı müttəfiqlərinin köməyi ilə üçrəngli (qərməzə,

---