1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

57
ağ,  yaşıl) kürdüstan  bayrağını  hazırladı.  Bayrağın  ortasında  günəş,  qələm  və dağ
təsvirolunmuşdu.  Getdikcə öz  sıralarını  genişləndirən  “Koməl”  1944-cü  ildə Mehabad
şəhərinin  başçısı  Məhəmməd  Qaziyə təşkilata  üzv  olmadığı  təklif  etdi.  O, bu  təklifi
məmnuniyyətlə qəbul etdi.
1945-ci ilin Mart ayında “Koməl”in üzvlərindən ibarət yaradıcı qrup kürd dilində
“Dayue Niştiman” (“Ana Vətən”) adlı opera hazırladı. Operanın qısa məzmunu belə idi:
Ana Vətən təhlükədədir. Qəsbkarlar ona işgəncə verir. Sonda Ana Vətənin igid oğulları
döyüşə atılaraq  onu  azad  edirlər.  Operanın  tamaşaçılara  təsiri  o  qədər  güclü  idi ki,  onu
seyr edənlərin qəlbləri vətən eşqi və düşmənə intiqam hissi ilə coşurdu.
1945-ci ilin Sentyabr ayında M. Qazinin rəhbərlik etdiyi kürd liderlərindən ibarət
nümayəndə heyəti  Bakı  şəhərinə ikinci  səfər  etdi. (Birinci  səfər  1941-ci  illə olmuşdu).
Həmin ayın 19-da nümayəndə heyəti Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi
M.Bağırovla  görüşdü.  Nümayəndə heyəti  kürdlərin  İranda  müstəqil  Kürdüstan  dövləti
qurmaq istədiklərini və bunun üçün Sovet İttifaqından kömək gözlədiklərini M. Bağırova
bildirdi.  M.  Bağırov  hələlik    belə bir  dövlətin  qurulması  üçün    tarixi  şəraitin  mövcud
olmadığını,  indiki  zamanda  Azərbaycanın  tərkibində muxtariyyət  hüququna  malik
Kürdüstanın yaradılmasının məqsədəuyğunluğunu əsaslandırmağa çalışdı (95,110-111).
M.  Bağırovu  dinlədikdən  sonra  M.  Qazi  İran  Kürdlərinin  fikrini  ona  çatdırdı:
“Kürdlər  Azərbaycandan  kənarda  muxtar  qurum  yaratmağa  qəti  qərar  vermişlər”.  Bu
sözlərdən  sonra  M.  Bağırov  yüksək  səslə dedi:  “Sovetlər  Ittifaqı  var  olduqca
kürdlərmütləq  azadlıqlarınaqovuşacaqdır”  (95,112).  Bu  sözlərdən  sonra
M.  Bağırov
Sovet  İttifaqının  İran  kürdlərinə hərbi  texnika,  silah-sursat  verəcəyinə və maddi  yardım
göstərəcəyinə nümayəndə heyətini əmin etdi.
1945-ci  ilin  oktyabr  ayında  “Koməl”  təşkilatının  bazasında  İran  Kürdüstanı
Demokrat  Partiyası (İKDP) yaradıldı  (95,142).  Həmin  partiyanın  yaranması  tarixi
haqqında  O.İ.Jiqalina  qeyri-dəqiqliyə yol  olunmuş  yazısında  (54,178).  həmin  partiyanın
1945-ci  ilin  axırlarında,  1988-ci  ildə işıq  üzü  görmüş  kitabında  isə avqust  ayında
yaradıldığını qeyd etmişdir (96,128). İKDP-nin dekabr ayında dərc olunan Proqramında
“qanunçuluq, ədalətlilik,  sivilizasiyalılıq”  priksipləri əsasına  İran  dövlət  çərçivəsində
kürdlərə muxtariyyət  hüququ  verən  qurumun  yaradılması  başlıca  məqsəd  kimi  qarşıya
qoyulmuşdur.
12  dekabr  1945-ci  ildə Cənubi  Azərbaycanda  101  üzvdən  ibarət  Milli  Məclis
toplandı  (Həmin  üzvlərin  hamısı  İran  Azərbaycanı  Demokrat  Partiyası  tərəfindən
seçilmişdi).  Həmin  toplantıda  İran  dövləti  çərçivəsində Azərbaycan  Demokratik
Cumhuriyyəti  elan edildi.  Milli  Məclisin  iclasında  Mehabaddan  gəlmiş  beş  nəfərdən
ibarət  kürd  nümayəndələri  dəiştirak  edirdi.  Milli  Məclisin  kürdlərlə bağlı  qərarı (yalnız

---

58
bir  bələdiyyə məclisinin  kürdlərə ayrılması) onları  razı  salmasa  da  nümayəndə heyəti
sakitcə Mehabada qayıtdı.
17  dekabr  1945-ci  ildə İKDP-nin  təşkil  edildiyi  mitinqdə İranın  şah  rejiminin
Mehabadda  son  qalığı  olan Ədliyyə Sarayının  binası ələ keçirildi  və onun  üzərində
Kürdüstan  bayrağı  ucaldıldı. 1946-cı  ilin  22  yanvarında (O.İ.Jiqabina  yuxarıda  qeyd
olunan  mənbələrdə 24  yanvar  yazır) Mehabad  şəhərində,  qış  olduğuna  və bu ərazinin
dənzi səviyyəsindən 1000 metr yüksəklikdə yerləşdiyinə baxmayaraq, günəşli bir gün idi.
Səhər açılandan bir qədər sonra Mehabadın mərkəzindəki “Çawarçıra” (“Dörd lampa”)
meydanı  ardı-arası  kəsilməyən  mitinq  iştirakçıları  təeəfindən  tamamilə dolmuşdu.
Meydana gələn hər iki küçə Kürdüstan bayraqları ilə bəzədilmişdi. Mitinqçilər tərəfindən
meydana dəvət edilən Məhəmməd Qazi maxta kürsünün üzərinə çıxaraq nitq söylədi. O,
öz nitqində kürdlərin  qədim  zamanlardan  bu  günədək  doğma  torpaqlarında  yaşadığını,
haqqlarının  tapdalandığını,  artıq  onların  da  oyandığını  və digər  xalqlar  kimi  öz
müqəddaratlarını  təyin  etmək  hüququna  malik  olduğunu  bildirdikdən  sonra  Mehabad
Kürd  Cumhuriyyətini  elan  etdi:  “Bu  andan  etibarən  muxtar  Kürd  Cumhuriyyəti
qurulmuşdur” (95,154). On beş dəqiqə davam edən çıxışında M. Qazi göstərdiyi yardıma
görə Sovet  İttifaqına  minnətdarlığını  bildirdi,  qonşu  Azərbaycan  xalqını  Demokratik
Respublika  qurmaları  münasibətilə təbrik  etdirə kürdlərin  azərilərlə dostluq  edəcəyini
söylədi.
M.Qazi  Mehabad  və ətraf  rayonlarda  çox  böyük  nüfuza  malik  olan Qazilər
ailəsinin  görkəmli  nümayəndələrindən  biri  idi.  O  ilk  təhsilini  “Kütabxanə”  adlanan dini
məktəbdə almışdı.  Lakin  onun dünyagörüşünün    formalaşmasında  Mehabad ən  nüfuzlu
qazilərindən olan atası Əli Qazinin və evlərindəki müxtəlif dillərdə olan çoxlu kitabların
qiraəti  mühüm  rol  oynamışdı.  Dini  təhsil  aldığına  baxmayaraq,  müşahidəçilərin
yazdığına  görə kürd ərəb,  fars,  ingilis,  Azərbaycan,  rus  dillərini  bilən  M.  Qazinin
dünyagörüşündə mütərəqqi iqtisadi, siyasi və sosial baxışlar mühüm yer tuturdu (95,79).
Bəziləri onun “Sovet” təsirlə hərəkət etdiyini söyləsələrdə, W. Aegletonun yazdığı kimi,
M. Qazi ömrünün sonuna qədər kürd milliyətçisi olaraq qaldı və kimsənin ona rəhbərlik
etməsini qəbul etmədi (95,145). O, Kürdüstan Cumhuriyyətinin başçısı kimi ona verilən
3000 tümən (700 dollar) maaşdan imtina etmiş, xalqa təmənnasız xidmət göstərmişdir.
Yeni qurulan Kürd hökumətinin başçısı Hacı Baba Şeyx təyin olundu. Hökumətin
digər üzvləri aşağıdakılar idi:
1. Məhəmməd 
Hüseyn 
Seyfi 
Qazi-
Hərbi 
naziri 
və
prezidentin
köməkçisi(Prezident M.Qazi idi).
2. Mənaf Kərimi- Milli Təhsil nazir.
3. Məhəmməd Əmin Muini –Daxili işlər naziri.

---