1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

65
Kürdlərin milli-azadlıq mübarizəsini zəiflətmək və yox etmək məqsədilə hal-hazırda
da Xomeyni rejimi dinc əhaliyə və milli hərəkat liderlərinə qarşı teror əməliyyatlarına ara
vermir.  “PKK-nın İran qanadı” adlandırılan “PİAK-a qarşı mübarizə” pərdəsi altında İraq
və Türkiyə kəndlərinin yaxınlığında yerləşən kürd kəndlərini vaxtaşırı bombardman edən
Xomeyni rejimi  “din qardaşlarının” qanını tökə-tökə “Müsəlman birliyi”ndən dəm  vurur.
Və unudur ki, kürdlər müsəlman olmaqdan əvvəl insandı; tarixi farslardan çox-çox qədim
olan bir xalqdır; onların insani və milli haqlarını tapdalamaqla “İslam birliyinə” nail olmaq
qeyri-mümkündür.
Lozanna  müqaviləsindən  sonra (1923-cü  il)
dörd  yerə parçalanan  Kürdüstan
ərazisinin ən  az  hissəsi  Suriyanın ərazisinə düşdü.  Suriya  kürdləri  mövcud  şəraiti  nəzərə
alaraq  öz  milli-haqları  uğrunda  siyasi  mübarizəyə üstünlük  verdilər.  XX əsrin  40-cı
illərində ölkədə yaranan əlverişli  şəraitlə əlaqədar  kürdlərin  üstünlük  təşkil  etdikləri
yaşayış  məntəqələrində kürd  dilini  və ədəbiyyatını  öyrənən  məktəblilər,  xeyriyyə
cəmiyyətləri, mədəniyyət mərkəzləri, idman təşkilatları və s. yaradıldı.
Suriya  kürdlərinin  milli  mədəni  inkişafında  görkəmli  kürd  ziyalıları  Ş.Ciyərxun,
Osman  Sabri,  C.Ə.Bədrxan,  Molla  Həsən, Əhməd  Zaza,  Nurəddin  Zaza, Əhməd  Hami,
Əbde  Tello  və başqalarının  xüsusi  xidməti  olmuşdur.  Onlar  nəşr  etdikləri  qəzet  və
jurnallar,  yazdıqları əsərlər,  təşkil  etdikləri  ictimai  birlik  və cəmiyyətlər  vasitəsilə Suriya
kürdlərində
milli-mənlik  şüurunun  formalaşmasına  çalışırdılar.  Məsələn,  məşhur
Bədrxanlar  ailəsinin (Bu  ailənin  görkəmli  nümayəndəsi  Bədrxan  bəy-XIX əsrin
ortalarınadək  müstəqilliyini  qoruyub  saxlamış  Cəzirə (“Cuzira  Botan”)əmirliyinin
hakimi-1842-ci  ildə öz  vilayətində kür  bayrağını  yüksəltmiş  və öz  adına  pul
kəsdirmişdi)üzvü  Cəllad  Bədrxan  1930-cu  ildə Şam (Suriyanın  indiki  paytaxt  Dəməşq  o
zaman belə adlanırdı) şəhərində kür dilində “Hewar” (“Fəryad”) jurnalını, onun qardaşı
Kamran Bədrxan 1940-cı ildə “Roja nu” (“Yeni gün”) jurnalını nəşr etdirirlər.
Həmin jurnalın səhifələrində kürdlərin tarixi dili, ədəbiyyatı və adət-ənənələrinə dair
dəyərli məqalələr çap olunurdu. Onu da qeyd edək ki, “Hewar” jurnalı C. Bədrxanın latın
qrafikası əsasında  yaratdığı  kürd əlifbası  ilə nəşr  olunurdu.  Bu əlifbadan  hazırda  Dünya
kürdlərinin əksəriyyəti (İran  və İraqın ərəb  qrafikasından  istifadə edən  kürdləri  istisna
olmaqla) istifadə edir.
XX əsrin  50-ci  illərində N.Zaza,  o.  Səbri, H.  Dərviş,  R.  Hamo  və sş  kimi  kürd
ziyalıları Suriya kürdlərinin siyasi dərnək və təşkilatlarını vahid partiya halında birləşməyə
səyy  göstərdilər. Həmin səylər nəticəsində 1957-ci ildə Suriyanın kürdlər üstünlük təşkil
edən    Qamışlo  şəhərində Kürdüstan  demokrat  partiyası  yaradıldı.  Kürd  Vətənpərvərlər
Hərəkatı,  Kür  Fəallar  Komitəsi,  Kürd  marksistləri (Suriya  Kommunist  Partiyasından
ayrılmışdılar) yeni partiyanın tərkibində birləşdilər.

---

66
Qonşu dövlətlər (İraq, İran, Türkiyə) kimi Suriya hökuməti də kürdlər arasında baş
qaldıran  milli-azadlıq  hərəkatının  qarşısını  almaq  üçün  bütün  vasitəsilə əl  atmış  və
atmaqdadır.  Məsələn, 1963-cü  ildə Dəməşqdə Cəzirə şəhərinin (bura  da əsasən  kürdlər
yaşayır) polis  idarəsi  rəisi  Məhəmməd  Təlab  Hilalın  “Cəzirə əyalətinin  milli,  sosial  və
siyasi  xüsusiyyətləri”  adlı  yazında  kürdlərə qarşı  hazırlanan  planın  maddələrinə diqqət
yetirək:
“1. Kürdlərin deportasiyası, sürgün edilməsi, köçürülməsi və
assimliyasiyası.
2. Kürdlərin təhsil almaq imkanlarından məhrum edilməsi.
3. Kürdlərin işə düzəldilməsi imkanlarından məhrum edilməsi.
4. Şimali Kürdüstanda üsyan zamanı Suriyaya pənah gətirən kürdlərin
Türkiyə hökumətinə təhvil verilməsi.
5. Kürdlər arasında ədavətin salınması ilə onların parçalanması.
6. 1962-ci ildən başlanmış “Xizam” (sərhəd mühafizəsi dəstəsi)
siyasətini davam
etdirmək (yəni sərhədə yaxın yerləşən kürd kəndlərini boşaldıb, burada
ərəblərdən ibarət “Xizam”ları yerləşdirmək)
7. Kürdlərin yaşadığı rayonlarda “təmizqanlı ərəblərin” yerləşdirilməsi.
8.“Ərəb qurşağı” rayonlarında kürdlərin köçürülməsini və onların
yerində
ərəblərin yerləşdirilməsini həyata keçirən hərbi hissələrin yaradılması.
9. Kürd rayonlarına köçürülmüş ərəblər üçün hərbi təlimlərin təşkili.
10. Ərəb dilini bilməyənlərin (yəni kürdlərin) seçkilərdə iştirakını qadağan etmək.
11. Kürd üləmalarının  ölkənin  cənub  rayonlarına  köçürülməsi  və onların  yerinə
ərəb üləmalarının gətirilməsi.
12. Ərəblər arasında kürdlərə qarşı təbliğat və izahat işinin aparılması (12,130).”
Qeyd  olunan  plandan  tam  aydın  olur göründüyü  kimi,  qonşularından  geri qalmaq
istəməyən
Suriya  dövlətinin  də kürdlərə qarşı  yeritdiyi  siyasət,  silahlı  müqavimət,
represiya,  deportasiya,  mənəvi  terror,  təzyiq  və təqib,  siyasi  şantaj  və.  Smetodlara
əsaslanır.

---

67
1967-ci  ildə başlanan  İztail ərəb  münaqişəsi  ilə əlaqədar  başı  qarışan  Suriya
hökuməti  yuxarıda  qeyd  olunan  planın  bütün  bəndlərini  həyata  keçirə bilmədi. Ərəb
ordusuna çağırılan Suriya kürdləri “Calan təpələri” uğrunda gedən döyüşlərə göndərildi.
1971-ci ldə Suriya prezidenti H. Əsəd ölkədə aparılan aqrar islahatlar ilə əlaqədar
Cəzirə (Hasələ) əyalətində torpaq  sahələrinin  kürdlərə paylanmasına  icazə verdi.  Iraq
hökuməti  1974-cü  ildə “Kürd  muxtar  respublikasının  yaradılması  haqqında” qanunu
bəyan etdikdən az sonra (1975-ci ildə) Suriyanın Milli Şurasına bir neçə kürd deputatının
seçilməsinə inkan  yaradıldı.  1976-cı  ildə Hafiz Əsəd  Suriya  hökumətinin  kürdləri
köçürtmək və “ərəb qurşağı” yaratmaq planını tənqid etdi.
Həmin  dövrdə Suriyanın  gizli  xidmət  orqanları  tərəfindən ələ alınan  kürd  siyasi
partiyalarının
əksəriyyəti  H. Əsədin  milli  siyasətini  tərifləyir,  Suriyanın ərazi
bütövlüyünün qorunmasına tərəfdar olduqlarını bildirirdilər.
XX əsrin 80-ci illərində Türkiyə ilə soyuq münasibətdə olan Suriya dövləti PKK-
nın lideri A. Öcalana yardım edir və onun bu ölkə ərazisində özünə qərargah qurmasına
icazə vermirdi.  Lakin  həmin əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində İraq  kürdüstanında  milli
parlamentin və hökumətin yaranmasından narahat olan Suriya dövləti Türkiyə və İranla
münasibətləri yaxşılaşdırmağa başladıvə kürdlərin milli-azadlıqmübarizəsinə qarşı həmin
ölkələrlə birgə siyasət yeridəcəyinə söz verdi. Məhz həmin siyasətin nəticəsidir ki, Suriya
hökuməti 1998-ci ildə A. Öcalandan ölkəni tərk etməyi tələb etdi.
İraqda  Kürdüstana  muxtariyyətin  verilməsinə qısqanclıqla  yanaşan  Suriya
hökuməti hakimiyyətdən  devrilmiş  S.  Hüseyn  tərəfdarlarını  öz ərazisində gizlətdi  və
onlara  yardım  etdi.  Son  illərdə isə Türkiyəyə PKK-ya  qarşı  mübarizədə yaxından
köməklik  göstərən  Suriya  hökuməti  kürdlərə milli  haqlarının  qaytarılması  məsələsinə
mənfi münasibətini gizlədə bilmir.

---