1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

70
XIX əsrin  ortalarınadək  Kars, Ərzurum,  Sivas  və Qəhrəman  maraş  vilayətlərində
də kürdlər üstünlük təşkil edir. Məsələn, gürcü alimi D.Z. Bakradzenin verdiyi məlumata
görə (103)  XIX əsrin  70-ci  illərində Kars  vilayətində əhalinin əksəriyyəti  kürdlərdən
ibarət  olmuşdur.  Lakin  sonralar  bura  türklərin,  ermənilərin,  acarların,  azərbaycanlıların,
yevreglərin, osetinlərin, hətta kabardinlərin köçməsi ilə əlaqədar əhalinin milli tərkibində
ciddi dəyişikliklər baş vermişdir.
Şimali Kürdüstanın ən böyük şəhəri Diyarbəkirdir. (kürdlər bu şəhərə Aməd deyir
ki,  bu  da  qədim  Medlərin-Madların-Mədlərin  adı  ilə bağlıdır). Son  məlumatlara  görə
Diyarbəkir əhalisinin  sayı  bir  milyonu  ötmüşdür.  Qaziantəp əhalisinin  sayı  bir  milyonu
ötmüşdür. Bitlis şəhərinin əhalisi 400  mindən çoxdur. Tədqiqatçıların verdiyi  məlumata
görə bu şəhərin əhalisi hələ XIX əsrin ortalarında 30 min nəfərdən çox idi ki, onun da 20
min nəfəri kürd olmuşdur (104,352).
XX əsrin  80-ci  illərinədək  Şimali Kürdüstan  sosial  iqtisadi  inkişaf  baxımından
Türkiyənin ən  geri  qalmış  bölgəsi  idi.Bunun  səbəbi  həm  regionda  uzun  illər ərzində
davam edən çəkişmələr, üsyanlar, hərbi əməliyyatlar, həm də Türk hökumətinin kürdlərə
qarşı apardığı milli  ayrı-seçkilik siyasətidir.
Ağır iqtisadi durumdam və və işsizlikdən çarəsiz qalan kürdlər öz doğma yerlərini
tərk edib “bir parça çörək” üçün xarici ölkələrə və Türkiyənin iri şəhərlərinə üz tutmuşdu.
İş  axtaranların  çoxu  İstanbula  köçmüşdü. Bu  köçmənin  nəticəsidir  ki,  Şimali
Kürdüstandan  kənarda  Türkiyədə kürdlər ən  çox  İstanbul  şəhərində yaşayır.  Bəzi
mənbələrin verdiyi məlumata görə burada yaşayan kürdlərin sayı 4 milyona yaxındır.
İstanbuldan  başqa  kürdlər  Türkiyənin  digər  şəhərlərində (Ankara,  Konya,  Tokat,
Adana, Çankırı və s.) də yaşayır.
Şimali  Kürdüstanda    XX əsrin  90-cı  illərinədək  iqtisadiyyatın əsasını  kənd
təsərrüfatı,  yüngül  və yeyinti  sənayesi  təşkil  edirdi.  Kənd  təsərrüfatında  isə əsas  yeri
heyvandarlıq (əsasən qoyunçuluq) tutur. Əkinçiliyin bəzi sahələri (taxılçılıq, pambıqçılıq,
tütünçülük və s.) də qismən  inkişaf  etmişdir.  Son 20 ildə Türkiyə hökumətinin  Şərqi və
Cənub-Şərqi  Anadolu  bölgələrində həyata  keçirtdiyi  iqtisadi  islahatlarla əlaqədar  olaraq
kürdlərin  üstünlük  təşkil  etdiyi  vilayətlərdə də sosial-iqtisadi  sahədə müəyyən
irəliləyişlər  baş  vermişdir.  Belə ki,  bu  vilayətlərdə yeni  su  anbarları,  yüngül  və yeyinti
sənayesi  müəsisələri  tikilmiş,  Batman  vilayətində neft  hasilatına  başlanılmış,  vilayət
mərkəzlərində dövlət universtetləri yaradılmışdır.
Bütün bu  tədbirlərə baxmayaraq,  Şimali  Kürdüstanda,  yəni  Türkiyənin  şərq  və
Cənub  şərq  vilaytlərində əhalinin  sosial-iqtisadi  vəziyyəti  ölkənin  mərkəzi  və qərbində
yerləşən bölgələrlə müqayisədə çox ağır olaraq qalmaqdadır.  Bülə ki, kürdlərin üstünlük
təşkil  etdiyi  vilayətlərdə hələ də işsizliyin  faizi  yüksək, əmək  haqları  çox  aşağıdır;

---

71
kəndlərin  çoxunda  xəstəxana  və orta  məktəblər,  digər  sosial  mədəni  obyektlər  yox
dərəcəsindədir;  təhsildən  kənarda  qalanların  faizi  ölkənin  orta  göstəricisindən  çox
yuxarıdır və s.
Tarixi  Kürdüstanın  sahəsinə və əhalisinə görə ikinci  olan  Şərq  hissəsi  İran  İslam
Respublikasının  sərhədləri  daxilində yerləşir.  Onun  sahəsi  təxminən  180  min  kv- km-ə
yaxındır. İranda yaşayan kürdlərin ümumi sayı isə 10 milyondan yuxarıdır.
İranın  inzibati-ərazi  bölgüsünə əsasən  Şərqi  Kürdüstanın ərazisi  Kürdüstan,
Bəxtiyariyə və Çaharmahal,  Lwristan,  Kermanşah  ostanları (əyalətləri) arasında
bölünmüşdür. Bundan başqa tarixi Kürdüstana aid olan bəzi şəhərlər və rayonlar (Maku,
Xoy, Urmiya və s.) Qərbi Azərbaycan ostanının tərkibinə qatılmışdır. Hətta 1946-cı ildə
yaranan  Kürd  Cümhuriyyətinin  paytaxtı        Mehabad  da  bu  ostana  verilib. Əslində
Luristan,  Kermanşah,  Bəxtiyariyə və Çaharmahal  ostanlarının  adı  da  kürdlərlə bağlıdır.
Belə ki,  Luristan  kürdlərin qədim  tayfa  birləşmələrindən  biri  olan  lurların  vətənidir.
Böyük  kürd  tarixçisi  Ş.X.  Bidlisi  “Şərəfnamə” əsərində kürdləri  dil  və etnik
xüsusiyyətlərinə görə 4 qrupa bölür: 1). Kurmak; 2) Lur; 3) Kəlhor; 4) Quran.
Müəllif həmin əsərində Lurların mənşəyi haqqında yazır: “ Manrud vilayətində bir
kənd var ki, adına Kord (Kürd) deyilir.  Bu kəndin yaxınlığında bir dərə var, Lur dilində
ona Kul deyirlər. Həmin dərədə Lur adında bir yer var. Həmin yerdə çıxarılanlara lur adı
verilib” (11,93).
Qədim  kürd  şəhərlərindən  biri  olan  Kermanşahın  mənası  kürd  dilində “şah
kürdlərin şəhəri” deməkdir. Bəxtiyariyə və Çaharmahal ostanın adındakı birinci söz kürd
tayfası olan Bəxtiyarilərin adı ilə bağlıdır; ikinci sözün (Çaharmahal) mənası isə “dörd
mahal” deməkdir ki, bu da kürd dilinə aiddir.
Göründüyü  kimi,  İran  hökuməti  yeni  inzibati-ərazi  bölgüsü  pərdəsi  altında  tarixi
Kürdüstanın öz ərazisinə qatdığı Şərq hissəsini kürdlərin assimliyasiyasını asanlaşdırmaq
məqsədilə dör yerə bölsə də “cidanı çuvalda” gizlədə bilməyib.
Şimali  Kürdüstanda  olduğu  kimi  Şərqi  Kürdüstanda  da ərazinin  relyefinə sıra
dağlar dağlıq yaylalar və dağlararası çökəkliklər üstünlük təşkil edir. Bu relyef formaları
İran  dağlıq  yaylasının  şimal-qərb  qurtaracağında  yerləşən  Kürdüstan  silsiləsi  İraq  və
Türkiyənin sərhədləri boyunca 240 km uzanır. Bu silsilənin orta hündürlüyü 3000 m-dən
çoxdur. Ayrı-Ayrı zirvələrin yüksəkliyi isə 4000 m-dən yuxarıdır.
Kürdüstan  silsiləsinin  qurtaracağından  başlayaraq  cənub-şərqə doğru əvvəlcə İraq
sərhəddi boyunca, daha sonra isə İran körfəzi istiqamətində Hörmüz boğazınadək uzanan
Zaqros sıra dağlarının ümumi uzunluğu 1600 km-ə, eni isə 300 km-ə çatır. Əslində böyük
dağ sistemi (bir neçə silsilədən ibarət relyef formasına dağ sistemi deyilir) olan Zaqrosun

---