1 uluslararasi azərbaycan felsefe araştirmalari fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi derneğİ elmlər assosiASİyasi

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 12 - 
lığın farklı yanlarını ele alıp inceler;
1
 ama varlık  olmak bakımından varlığı 
ele alan bilim, varlığın bir parçasını ele alıp incelemez ama o bir tümel de 
değildir.  Fakat  bu  konunun  derinliğine  ele  alınmasının  yeri  burasıdeğildir. 
‘Varlık çok anlamlıdır’ sözünü unutmadan şu kadarı söylenebilir ki; varlık 
terimi ne homonimdir (eşsesli) ne sinonimdir (eşanlamlı) ve ne de muğlak-
tır. Varlık, ortak bir merkezden diğer herşeye uzanan ve onları ifade eden, 
aydınlatan bir terim gibidir. Böylelikle, fiziksel egzersiz, bir insan, herhangi 
bir  içecek  sağlıklı  diye  çağırılabilir.  Aynı  şey  varlık  için  de  söylenebilir. 
Metafizik’in 1003a34-b10 satırları arasında Aristoteles şöyle der: 
“Varlık/var olan (on) birçok anlama gelir; ama onların hepsi tek bir il-
keye  gönderimde  bulunur.  Çünkü  bazı  şeylerin  töz  (ousia)  olmaları  bakı-
mında var oldukları, bazılarının tözün belirlenimleri, bazılarının töze doğru 
bir ilerleme veya ortadan kalkma veya yoksunluk veya tözün nitelikleri veya 
ister tözün isterse töz ile ilgili birşeyin üretici veya meydana getirici olmala-
rı  veya  tüm  bunlardan  herhagi  birinin  veya  bizzat  tözün  olumsuzlanması 
anlamında  var  oldukları  söylenir.  Hatta  bundan  dolayı  biz  var-olmayanın 
olduğunu, yani onun var-olmayan olduğunu söyleriz.” 
Aristoteles’in daha ilk baştan sorduğu soru budur. Birbirinden bağım-
sız olan her bir bilimin temelini oluşturan farklı ilkeler vardır ancak varlık 
bir cins değildir. Varlık çok anlamlıdır; ve o herşeyde ortak olan birşeye atf-
edilemez. Varlık yalnızca Kategoriler’i kapsamaz; o aynı zamanda, dunamis 
(capacity, kapasite, yetenek, olanak, güç) ve energeia (activity, etkinlik ger-
çekleşme)  olarak,  ilineksel  ve  özsel  olarak,  doğru  ve  yanlış  olarak—ki  bu 
var-olmamak anlamında — yanlışlıkta kendini gösterir. Doğru ve yanlış an-
lamında  varlık  şeylere  ilişkin  olmayıp  yalnızca  düşüncede  vardır.  İlineksel 
anlamda  varlık  ise,  herhangi  bir  yasaya  karşılık  gelmez;  tanımlanabilir  bir 
nedensellik içermez; çünkü ne genellikle ve ne de çoğu zaman ortaya çıkar. 
Aristoteles bunları ifade etikten sonra Metafizik’in Gamma (4. Kitap) kitabı-
nın ilk cümlesi olarak (1003a21) çok açık bir biçimde şöyle der: 
“Varlığı varlık olmak bakımından ele alan ve onun özsel niteliklerini 
inceleyen ve diğer tüm bilimlerden ayrı olan tek bir bilim vardır.” Bu müm-
                                                 
1
Posterior Analytics, I. 

---

Aristotel – 2400  
 
 
- 13 - 
kündür; çünkü varlık belli bir ifade biçimine aittir ki onlar ne ne sinonimdir 
ve ne de homonimdir.Varlık, sanki belli bir ortak merkezden yayılan bir ışık 
gibidir. Dolayısıyla fiziksel egzersiz, renk ve insan sağlıklı olarak çağrılabi-
lir; fakat tüm bu sözcükler aynı anlama gelmez; ama sağlıkla ilgili belli bir 
ilişki içindedidirler; kimileri sağlığı korumak, kimileri ortaya çıkarmak veya 
sahip  olmak  bakımından.  Aynı  şey  ‘Varlık’  ve  ‘İyi’  için  de  geçerlidir  ve 
doğrudur. (Met. 1003 a 34-b10, 1030b1; N.E. 1129a29-31). 
G.E.L Owen ise, varlık teriminin bu ana anlamının (focal) belirlenme-
sinin Aristoteles’e tözün özel bir bilimini varlığın evrensel bilimine çevirme 
olanağı  verdiğini  düşünür.
1
  Bu  bilim,  par  excellence  felsefedir;  prote 
philosophia’dır ki o tüm diğer bilimlerden ayrıdır. Matematik soyutlama ya-
par, varlıktaki  nicelik ve süreklilik ile ilgilidir. Fiziğe gelince:  o da varlığı 
varlık  olmak  bakımından  değil,  ama  varlığı  harekete  sahip  birşey  olarak 
kendi  araştırmasına  konu  edinir.  Böylelikle,  varlığı  varlık  olmak  bakımın-
dan ele alan tek bilimin varlığı, yani ontoloji, onaylanır. Eudemian Ethik’te-
ki bir pasajda ise, Aristoteles Platoncu formlara karşı bir polemik içindedir. 
Ona göre, tek bir ‘iyi formu’ yoktur; çünkü ‘İyi’de ‘Varlık’ gibi, birçok an-
lama  sahiptir;  o,  tüm  kategorilerde  bulunur;  tözde  akıl  ve  Tanrı,  nitelikte 
adalet, nicelikte ölçülülük olarak.
2
 
Eudemos’a Ethik’in 1217b33 satırları arasında ise şunları duyarız: 
“Varlık, halihazırda ifade ettiğim gibi, ‘bir’ değildir, aynı  ‘iyinin’ de 
olmadığı gibi; ne de varlığın veya iyinin tek bir bilimi vardır. Hatta aynı ka-
tegori içinde yer alan iyi şeyler bile tek bir bilimin konusu değildirler; örne-
ğin fırsat ve ölçülülük. Farklı sanatlar farklı olanakları ve ölçülülükleri içe-
rirler;  yiyecek,  ilaç  ve  fiziksel  egzersiz  bağlamında  veya  savaş  ve  strateji 
bağlamında.” Varlık ile İyi arasındaki bu analoji son derece önemlidir. Aris-
toteles her zaman genel olanı onun parçalarına ayırarak incelemeye yönelir; 
çünkü  o,  mümkün  olduğunca  tekil  olana  ulaşmayı  amaçlar.  Doktor  insanı 
değil, belli bir insanı, yani Serena’yı tedavi eder (Met. 981 a18). Guthrie’nin 
                                                 
1
 W.K.C. Guthrie,  A History of Greek Philosophy: Aristotle: An Encounter, Vol. VI.  3rd 
ed. (Cambridge: Cambridge University Press, 1990), 207. 
2
W.K.C. Guthrie, A History of Greek Philosophy: Aristotle: An Encounter, Vol. VI. 3rd ed. 
(Cambridge: Cambridge University Press, 1990), 208. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2 
 
 
- 14 - 
de  söylediği  gibi,  Aristoteles  varlığın  (to  on)  tek  bir  biliminin  olmadığını 
söyler ama bu varlığın varlık olmak bakımından biliminin (to on he on) ol-
madığı anlamına gelmez.
1
 Her halükarda söylenen şey şudur: kuşların, bitki-
lerin, minerallerin ve hayatın varlık olmak bakımından ortak olduklarından 
hareketle; botaniği, jeolojiyi, fiziği, kimyayı, biyolojiyi ve diğer tüm bilim-
leri belli ilkeler çerçevesinde tek bir bilime indirgeyemezsiniz. Varlık olmak 
bakımından varlığı inceleyen bilim olarak ontoloji, tek tek bilimlerin ele al-
dığı şeyleri onların bağımsız doğalarını gözeterek incelemez ama onları var-
lık olmak bakımından inceler. Bunu yapmak ise filozofun işidir, matematik-
çinin ya da fizikçinin değil.
2
 
 
Asıl Anlamda Var Olan/Töz (Ousia) Üzerine
 
 
Aristoteles  varlık  nedir?  sorusunu  sormanın  anlamlı  olduğunu,  onun 
diğer bilimler tarafından kapsanmadığını, araştırılmadığını ve ontolojinin de 
diğer  bilimleri  kapsamadığını  temellendirip,  bu  sorunun  muhatabının  da 
felsefe olduğunu belirttikten sonra, kendi yanıtını vermeye yönelir. Aristote-
les hareketin egemen olduğu doğal varoluş dünyasında varlığının ne olduğu-
nu araştırırken bile asıl anlamada varlığın ne olduğunu sormayı asla bir yana 
bırakmaz.  Bu  son  soru,  Metafizik’in  Lambda’nın  (12.  kitab)  konusudur  ve 
üzerinde  durduğumuz  en  az  üç  kitap  kadar  bin  yıllar  boyunca  hem 
Doğu’nun ve hem de Batı’nın en muhteşem zihinlerinin konusu olmuştur.  
 
Varlık nedir, diye sormak ne anlama gelir? Asıl anlamda gerçeklik ne-
dir? Bu ve benzeri sorular basit gibi görünebilir ama hiç kuşkusuz son dere-
ce aldatıcıdır. İçinde yaşadığımız dünyada karşılaştığımız şeyler bakımından 
‘o nedir?’ sorusunu sorduğumuz anda bu basit gibi görünen ‘varlık nedir?’ 
sorusunun hiç de öyle olmadığı kendini gösterir. Varlık üzerine olan bu sor-
gulama  aslında  var  olana  ilişkin  evrensel  ilkeler  bulup  bulamayacağımızı 
bulsak  bile  onların  her  bir  tikel  varlık  için  geçerli  olup  olamayacağını  ara-
maktır.  Şimdi;  soruşturmaya  varlık  nedir?  sorusuna  verilen  yanıtlara  baka-
                                                 
1
a.g.e., 206 ve ilerisi. 
2
a.g.e., 207. 

---