1 Willem F. van Eekelen

 

537

Silahlı qüvvələr üzərində mülki nəzarət üçün beynəlxalq standardlarım tanın-

ması və təşviq edilməsi, qlobal səviyyədə demokratik hissli silahlı qüvvələrin sayı-

nın artırılması üçün zəruri şərtlərdir. Təkcə bunların mövcudluğu, demokratik ida-

rəçilik və  nəzarətin qəbul edilməsi və reallaşdırılması üçün kifayət deyil. Son-

da,mülki və təhlükəsizlik sahələrinin nəzdindəki bütün elita başa düşməli və qəbul 

etməlidir ki,real mülki nəzarətdən bütün tərəflər qazanır. Yalnız tərəfdaşlıq yolu ilə 

qarşılıqlı faydalı nəticə əldə etmək olar. 

 

Mülki –Hərbi Münasibətlər 

 

Mülki-hərbi münasibətlər konsepsiyasının doğuşu, daha çox Samuel Hantin-

qtonun Əsgər və Dövlət (Samuel Huntington, “The Soldier and the State”) kitabı 

ilə  əlaqəlidir.  İdeya ondan ibarətdir ki, ordunun unikal missiyası  və  mədəniyyəti  

demokratik idarəçilik qaydaları ilə ziddiyyət təşkil edə bilər və bu ideya, o zaman-

lar, Latın Amerikasında hərbi rejimlərin gəlib-getməsi ilə alimlər arasında məşhur-

laşmışdı. 1980 və 1990-cı illər,xüsusilə də, qlobal “üçüncü dalğa” demokratiyaları 

ilə müşaiyət olunan ölkələrdə liberal siyasi təsisatların və açıq bazar iqtisadi sis-

temlərinin inkişaf etdirilməsi kimi daha önəmli məsələlər  əhəmiyyət daşıdığı dö-

nəmdə, mülki-hərbi münasibətlərə maraq aşağı düşmüşdür. Son bir neçə illər, mü-

vafiq mülki-hərbi münasibətlərin mühümlüyünün “yenidən tanınmasına”  şahidlik 

etmişdir. van Eekelenin “Mülki-Hərbi Münasibətlər və  Təhlükəsizlik Siyasətinin 

Müəyyənləşdirilməsi” demokratik hökümətdə və açıq cəmiyyətdə ordunun rolunun 

öyrənilməsi baxımından, bu yenidən canlanan marağın təzahürüdür. 

Dövlət,hökümət,ordu(dövlətin digər təhlükəsizlik təsisatları) və  cəmiyyət ara-

sındakı mürəkkəb münasibət vahid bir düsturun müəyyən edilib universal olaraq 

tətbiq edilməsini çətinləşdirir. Daha çox,oturuşmuş  Qərb demokratik ölkələrinin 

təhlükəsizlik strukturları üzərində nəzarətini növləşdirən müəyyən prinsiplər və ya 

normalar mövcuddur. 

 

•  Konstitusiyada və ya dövlət qanununda öz əksini tapmış  səkildə 

Dövlət Başçısı,Baş Nazir və güc nazirlikləri arasında səlahiyyətlərin dəqiq 

bölünməsi və ordunun nəzarəti üçün rolların və məsuliyyətlərin birqiymətli 

olaraq müəyyənləşdirilməsi(o cümlədən, silahlı qüvvələrin statusu və hü-

quqları, gündəlik işləri kimin icra etməsi, kimin böhranlı hallarda fövqala-

də səlahiyyətlərinin olması və kimin müharibə elan etmə səlahiyyəti); 

•  Dinc zamanda hökümət tərəfindən müdafiə nazirliyi vasitəsilə Baş 

Qərargahın və komandanların yönləndirilməsi və  həmin nazirliyin silahlı 

qüvvələrin tam sayı,forması,avadanlığı və yerləşdirilməsi ilə bağlı həlledici 

secimlərə məsul olması(və son söz sahibi olan məsul mülki şəxslərlə).  

---

 

538

•  Müdafiə təşkilatını legitimlik və xalq dəstəyi ilə təmin etmək üçün 

təsirli qanunverici nəzarət –istisna olmasa da, əsasən “pul kisəsinin gücü 

ilə”- (a) səhti baxışdan və icra orqanının təklifini aşağı-yuxarı avtomatik 

qəbul etməkdən uzağa gedir,(b)  komitələr vasitəsilə müxalifət partiyaları 

ilə əlaqəyə girir, (c) məlumatlı parlament işçiləri və kənar təcrübələrlə  dəs-

təklənir; 

•  Analitikləri, alimləri,maraqli tərəfləri, fəal və öyrənmək istəyən 

media və digər vətəndaş  cəmiyyətləri orqanları daxil olmaqla maksimum 

şəffaflıq və açıqlıqla seçilmiş nümayəndələrin nəzarətini tamamlayır; və 

sonuncu və axırıncı olmayan, 

•  Silahlı qüvvələr üzərində mülki və demokratik hakimiyətin və hər-

bi şəxsi heyətin mülki rəhbərlik qarşısında cavabdeh olması və onların özü-

nün də qanunverici orqana bütövlükdə cavabdeh olması haqqında ümumi-

xalq qavrayışı. 

 

Mülki nəzarət üçün bu standardların qəbul edilməsi demokratik cavablı dövlət 

təsisatları quran və  həmçinin,demokratiyanı gücləndirən cəmiyyətlər üçün aydın 

çətinliklər yaradır. Hər hansı bir demokratik ölkənin modelinin, yeni yaranan de-

mokratik ölkəyə dərhal ötürülmə şansının olmamasına baxmayaraq,bu normalar in-

kişaf etməkdə olan demokratik ölkələrə konkret təsisat seçimlərindən başlamış,za-

man keçdikcə daha amorf məqsədləri inkişaf etdirə bilən diapazon verir. Məsə-

lən,təsisat inkişafı mərhələsində, aydın müəyyən edilmiş məsuliyyətlər və fəaliyyət 

metodu yaradaraq,ilk üç normanın sistemləşdirilməsi daha asandır. Qanunvericilik-

də təsbit edilmiş nəzarət mexanizmi ilə mülki məmurun ordunu nəzarət etməsi asan 

başa düşülür və çox vacib olaraq qəbul edilir. Bu xüsusilə də,təhlükəsizlik sektoru 

üzərində  nəzarət hesabatsız rejim tərəfindən problemə çevrilən avtoritar rejimlər-

dən demokratiyaya keçid zamanı baş verir. Orduya nəzarət etmək üçün icra orqan-

ları üzərində potensial yaratmaq praktiki olaraq daha çətin işdir. 

Qanunvericilik nəzarəti baxımından,çox zamanlar hərbi və təhlükəsizlik struk-

turlarından kənarda tanınmış ekspertlərin olmaması, qanunvericilik komitələri-

ni,paradoksal olaraq,siyasət qurmaq və rəhbər prinsiplər təmin etmək  işlərinə nə-

zarət edən xidmətlərə arxalanmağa məcbur edir. Digər tərəfdən, cəmiyyəti məcbur 

edib ona qəbul etdirmək ki,o öz ölkəsinin təhlükəsizlik aparatının çevik olmasını 

təmin etməkdə əsas rol oynayır, elə məsələdir ki, onu həyata keçirmək də çətin işə 

çevrilir. Bununla bərabər, hökümət də başa düşmür ki, mülki orqanların inkişaf et-

dirilməsi onun öz səyləri üçün çox önəmli olacaq və hökümət və qeyri hökümət 

strukrurlarından kənarda, dövlətin fəaliyyətlərinə qoşulmaq üçün vətəndaşların cəlb 

olunmasının rolu başa düşülür.  

---