2-Dünyagörüşü anlayışı, onun məzmunu, strukturu və tipləri
-Orta əsrlər Azərbaycan fəlsəfəsi
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4-Orta əsrlər Azərbaycan fəlsəfəsi
Mövcudatda varlıq formalarından birinin digərinə çevrilməsi, yarananın məhv olması, köhnənin yenini əvəzləməsi labüdlüyünün idrakı Dədə Qorqudun dünyagörüşü, həyata, insana 51 baxışı üçün səciyyəvidir. Məntiqi olaraq cənnətə və cəhənnəmə inamı aradan qaldıran, orta əsrlərdə oğuz düşüncəsində möhkəm yer tutan bu azadfıkirlilik islam mühitində meydana çıxmış bidət deyil, ondan çox qabaq mövcud olan əski əqidədir. Oğuz elində ailənin əsasını bir-birinə qarşılıqlı məhəbbət və rəğbət bəsləyən ər-arvad münasibəti təşkil edir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da ata, ana, oğul, qız, gəlin və başqa qohumlar arasında təəssübkeşlik hissi güclüdür. “Kİtabi-Dədə Qorqud”da müsbət etik-əxlaqi keyfiyyətlər yüksək qiymətləndirilir. İnsanın həm fiziki, həm də əqli yetkinliyinə böyük əhəmiyyət verilir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da oğuz təəssübkeşliyi, oğuzlar arasında birlik əzmi güclüdür. Oğuzlar arasında birlik çətin vaxtda, dar ayaqda daha artıq dərəcədə özünü göstərir. Dədə Qorqud müəyyən dövrdə əxalq mənəviyyatının mücəssəməsi kimi çıxış etmişdir. Bu abidə Azərbaycan xalqının etnoqrafiyasını, tarixi coğrafiyasını, dilini, düşüncə tərzini, dünyagörüşünü, sosial-siyasi və əxlaqi baxışlarını, bir sözlə, zəngin mənəviyyatını, mədəniyyətini təcəssüm etdirən misilsiz qaynaqdır. “Kitabi-Dədə-Qorqud“da verilən kəlamların vacibliyini şərti olaraq müəyyən mövzulara ayırmaqla-ilahi iradənin müəyyənediciliyi, zərurətin dərk edilməsi, təbiət və həyat qanunauyğunluğu, ağlın, idrakın və müsbət xasiyyətlərin qiymətləndirilməsi, qohum-əqrəba, ailə-övlad münasibətlərini və s.-onun möhtəşəmliyini görmək mümkündür. Dastanda tanrıya sitayiş, peyğəmbərlərə alqış, dualar, diləklər və başqa mövzular öz əksini tapmışdır. Müasir dövrdə ailə problemlərində yaranan ziddiyyətlər, gənclərin bu məsələdə bəsit düşüncəyə, el, ailə qayğısı ilə bağlı yetkin fikrə malik olmamasını nəzərə alsaq dastandaki bu məsələlərlə bağlı dəyərli məsləhətlərin bu gün üçün əhəmiyyətini görə bilərik. “Kitabi-Dədə- Qorqud“da müsbət etik-əxlaqi keyfiyyətlər yüksək qiymətləndirilir, insanın həm fiziki, həm də əqli yetkinliyinə böyük əhəmiyyət verilirdi. Bu möhtəşəm abidədə ağıl qəhrəmanın hunərini, son nəticədə isə qələbəsini təmin edən mühüm amildir. Orta əsrlərdə din ilə bidət arasında gedən açıq mübarizələr çox vaxt ağır faciələrə gətirib çıxarırdı. X əsrin sonlarında yaranan və gizli fəaliyyətə başlayan, xalq kütlələri içərisində təbii elmi biliklər yayan, dini fəlsəfələşdirməyə çalışan, “Saflıq qardaşları“ və “Vəfa munisləri” cəmiyyəti Bəsrədə yaransa da Azərbaycanda da geniş yayılmışdır. “Saflıq qardaşları və vəfa munisləri” cəmiyyəti müxalifətçi sxolastlar kimi özlərini “ədalət əhli və həmd övladları” adlandırırdılar. “Saflıq qardaşları” geniş xalq kütlələri içərisində təbii-elmi biliklər yayır, dini fəlsəfələşdirməyə çalışırdılar. Dörd hissədən ibarət “Saflıq qardaşları” və “Vəfa munisləri “ensiklopediyasındakı 52 traktatın on dördü riyaziyyat, on yeddisi təbiət, onu metafizika və on biri ilahiyyat məsələlərinə həsr olunmuşdur. “Saflıq qardaşları”nın təlimində təbiət elmi yeddi qismə aynlır: cismani başlanğıclar haqqında elmdə beş şey-ilk materiya, forma, zaman, məkan və hərəkət, habelə onların arasındakı münasibətlər, səma və aləm haqqında elmdə göylərin, planetlərin substansiyaları, əmələgəlmə və məhvolma haqqında elmdə od, hava, su və torpaqdan ibarət dörd ünsürün mahiyyəti, meteorologiyada planetlərin hərəkətləri və ünsürlər üzərinə şüa buraxmaları ilə onlara təsir göstərmələri sayəsində havanın dəyişməsi keyfiyyəti, mineralogiyada minerallar, botanikada bitkilər, onların növlərinin xüsusiyyətləri və nəhayət zoologiyada qidalanan, böyüyən, hiss və hərəkətt edən cisimlər (orqanizmlər) öyrənilir. “Saflıq qardaşları”nın varlıq təlimində Pifaqorun və onun ardıcıllarının ideyaları mühüm yer tutur. “Saflıq qardaşları”nın fikrincə, filosoflar, alimlər və hikmət sahibləri mövcud şeylərin başlanğıclarına dair varlığın əsaslarından bəhs etmişlər. “Saflıq qardaşları”mn traktatlarında ikiliyə materiya və forma, substansiya və aksidensiya, səbəb və nəticə, işıq və qaranlıq, hərəkət edən və sükunətdə olan, xeyir və şər və s. üçlüyə üç ölçü (xətt, səth və cisim), üç zaman (keçmiş, indi və gələcək) və i.a. dördlüyə dörd ünsür (od, hava, su və torpaq), dörd qatışıq (səfra, qan, bəlğəm və öd), dörd fəsil (yaz, yay, payız, qış), dörd cəhət 52 (şərq, qərb, şimal və cənub) və i.a. birrəqəmlilərdən hər birinə bu qayda üzrə müvafiq misallar çəkilir. Maraqlıdır ki, “Saflıq qardaşları” beşlik tərəfdarı kimi xürrəmiləri təqdim etmişlər. Beş səyyari planet - Satum, Yupiter, Mars, Venera, Merkuri, beş növ cisim - od, hava, su, torpaq və göyün cismi, beş duyğu - eşitmə, görmə, iybilmə, dadbilmə və toxunma, bitkidə beş hissə - kök, gövdə, yarpaq, çiçək və meyvə beşliyə misal çəkilir. Orta əsrlər Şərq peripatezminin görkəmli nümayəndəsi, orta əsr müəlliflərinin “Azərbaycan ölkəsindən”, yaxud “Azərbaycanlı” (“əl-Azərbaycani”) adlandırdığı, ilk mənbələrdə atəşpərəst hesab olunan, islamı sonradan qəbul etdiyi söylənən Əbülhəsən Mərzban oğlu Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|