2-Dünyagörüşü anlayışı, onun məzmunu, strukturu və tipləri
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Sührəverdi
(1154-1191) böyük filosof, sufi nəzəriyyəçi, ictimai-siyasi xadim, fiqh, təsəvüf və ədəbiyyata dərindən yiyələnmiş, geniş əhatəli, mükəmməl biliyi ilə şöhrət qazanmış, varid olduğu yerlərdə böyük ehtiram və təntənə ilə qarşılanmış istedadlı şair idi. Şihabəddin Sührəvərdi dərin mühakiməli, zəngin fikirli filosof olmaqla bərabər, coşqun təbli bir şair idi. Keçdiyi mənalı həyat yolu, yaratdığı qiymətli, orijinal əsərlər onun azadfikirlilik meyillərirtdən xəbər verir. Bu keyfiyyət onun həyatını təhlükə qarşısında qoymuşdur. Beləliklə, hələ öz müasirləri böyük filosofun-mütəfəkkir şairin azadlıq ideyaları ilə çırpınan qəlbinin döyüntülərini duyur, onun yaxın gələcəkdə təhlükə qarşısında qalacağını qabaqcadan hiss edərək halına acıyırdılar. Öz müasirlərinin verdikləri xəbərə görə, o, müzakirələrdə, diskussiyalarda yüksək natiqlik məharəti göstərir, bəsirəti, geniş elmi məlumatı və sübutları sayəsində əleyhdarlarına qalib gəlirdi. Şihabəddin Sührəvərdinin maraqlı şəxsiyyəti, fitri istedadı və orijinal fəlsəfi fikirləri qabaqcıl ziyalıların dərin rəğbətini qazanmışdır-onu peyğəmbər adlandıranlar da olmuşdur. O, uşaqlıq və gənclik illərində peripatetizm məsələləri ilə maraqlanmış, məntiq, metafizika və təbiətşünaslıq elmlərini dərindən öyrənmişdir. Filosofun qeydə alınmış əlli iki əsərindən on üçü peripatetizm, on beşi sufizm, səkkizi işraqitik və on altısı müxtəlif mövzular üzrə qruplaşdırılmışdır. Peripatetizmə dair traktatlardan “Filosofların görüşləri” traktatı eyni zamanda “Filosofların etiqadı” kimi tanınır. Məntiq, metafizika və təbiətşünaslığa dair əsərləri ona öz dövründə şöhrət gətirmişdir. Şihabəddin Sührəvərdi aristotelizmi sadəcə olaraq təkrarlamamış, onu daha da inkişaf etdirmək təşəbbüsündə olmuşdur, Bu baxımdan o, “Birinci müəllim”in təliminə yaradıcı surətdə yanaşmışdır, Filosof fəlsəfi kateqoriyaların yeni təsnifatını işləyib hazırlamışdır. O, on fəlsəfi kateqoriyadan substansiya, kəmiyyət, keyfiyyət və nisbəti müstəqil kateqoriyalar saymış, hərəkəti də buraya əlavə etmişdir. Şihabəddin Sührəvərdinin fikrincə, harada?, haçan?, vəziyyət və malikiyyət, nisbət, təsir və təsirlənmə isə hərəkət kateqoriyasına daxildir. Şihabəddin 54 Sührevərdinin peripatetizmə dair traktatları aristotelçi fəlsəfənin bir sıra mühüm məsələlərini aydınlaşdırmaqdan əlavə, işraqilik təliminin əsaslandırılması üçün də əhəmiyyətlidir. Bilavasitə işraqiliyə dair əsərlər Şihabəddin Sührəvərdinin yaradıcılığının özəyini təşkil edir, o, burada yeni bir fəlsəfi təlimin əsaslarını işləyib hazırlamışdır. Təbiətşünas alim, ictimai-siyasi xadim, böyük Azərbaycan filosofu Siracəddin Mahmud Əbubəkir oğlu Urməvi (1198-1283) bəşər elmi-fəlsəfi fikrini zənginləşdirmiş dahi şəxsiyyətlərdəndir. Siracəddin Urməvi Mosulda o dövrün böyük təbiətşünas, məntiqçi filosoflarından Kəmaləddin Musa İbn Yunusdan və başqalarından fəlsəfə, məntiq, hüquq, tibb, riyaziyyat, astronomiya və s. elmləri mükəmməl öyrənmiş, bu sahələrin mahir mütəxəssisi kimi ətraf məmləkətlərdə məşhurlaşmışdır. Azərbaycan alimi həmin dövrdə görkəmli şəxsiyyətlərlə - elm adamları və siyasi xadimlərlə yaxınlıq etmiş, dövlət və hüquq işləri ilə maraqlanmışdır. Siracəddin Urməvinin əsərlərində peripatetik fəlsəfənin bütün problemləri geniş araşdırılmış, varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi və məntiq məsələləri dərindən tədqiq edilmiş, mütərəqqi sosial- siyasi görüşlər və etik fikirlər öz dolğun ifadəsini tapmışdır. Siracəddin Urməvi Şərq peripatetizmi mövqeyindən çıxış edərək varlığın müxtəlif qisimlərinin şərhini vermişdir. Filosof “varlığı”, ilk növbədə onun ziddi olan “yoxluq” anlayışı ilə qarşılıqlı götürmüşdür. O bu anlayışları müxtəlif aspektdə nəzərdən keçirdikdən sonra üç qisimdə qruplaşdırmışdır: *vacib varlıq - qeyri-mümkün yoxluq, *vacib yoxluq - qeyri- mümkün varlıq və *mümkün varlıq - mümkün yoxluq. Peripatetik sələfləri kimi Siracəddin Urməvi göstərirdi ki, vacib varlıq özü də iki qisimdir: “Biri öz-özlüyündə vacib varlıq, digəri isə başqasının sayəsində vacib varlıqdır. Öz-özlüyündə vacib varlıq odur ki, onun mahiyyəti (substratı) yoxluğu qəbul etmir, bəlkə onun varlığı elə öz mahiyyət indəndir. Başqasının sayəsində vacib varlıq odur ki, onun mahiyyəti yox ola bilir, onun varlığı başqasındandır”. Siracəddin Urməvi maddi aləmin ayrı-ayrı cəhətlərini, keyfiyyətlərini araşdırarkən bir sıra qiymətli təbii-elmi fikirlər söyləmişdir. Kainatın geosentrik nəzəriyyəsini qəbul edən alimin təsəvvüründə maddi aləmi iç-içə yerləşmiş göylər, onların ulduzları, planetləri və Yer kürəsi təşkil edir. Hər bir göyün özünəməxsus ölçüsü, qalınlığı vardır. Onun fikrincə, planetlər üzükdə qiymətli qaş kimi göy sferalarında qərar tutmuşlar. Təbiətşünas alim göstərir ki, göylərin dövrləri arasında müəyyən zaman fərqləri mövcuddur. Hər göyün iki nöqtədə dövrü olur, onu qütb adlandırırlar. Göylərin dövrləri müəyyən saylarla hesablanır. Belə ki, bir dövrü Ay göyü bır ayda, Günəş göyü bir ildə, Yupiter göyü on iki ildə, Satum göyü otuz ildə başa vurur. Göylərin hərəkət sürəti onların kiçikliyindən, yaxud böyüklüyündən asılı deyildir. Siracəddin Urməvi Yer kürəsinə mövcud planetlərdən biri kimi baxmaqla yanaşı, ona xüsusi diqqət yetirmiş, insanı əhatə edən şeylər və hadisələr haqqında maraqlı mühakimələr yürütmüşdür. O, göy cisimlərinin, ilk növbədə Günəşin və Ayın Yerə təsiri, Yerdəki həyat üçün mühüm amil olmaları barədə söz açmışdır. Siracəddin Urməvi öz əsərlərində tibb məsələlərinə geniş yer vermişdir. O, qədim və orta əsr müəlliflərinin təbabətə dair traktatlarını dərindən öyrənmiş, mühüm məsələlərdə Aristotelin, Qalenin və İbn Sinanın doktrinalarına əsaslanmışdır. 55 Siracəddin Urməvi dövlət idarəçiliyi işlərində inzibati cəza tədbirlərini də nəzərdən keçirmişdir. Mütəfəkkirə görə, xalqın hifzi və qorunması canilərin və cinayətkarları cəzalandırmağın icrası ilə bağlıdır. Cəzanın tətbiq edilməsi həm cani və cinayətkar olacaq adamların, həm də başqalarının həyatı üçün əhəmiyyətli hesab edilir. Urməvi cinayət faktının xarakterinə xalqın mənafeyini müdafiə etmək prinsipindən yanaşmışdır. Mütəfəkkir günahkarı mülkün və rəiyyətin mühafizə edilib qorunması cəhətdən cəzalandırmağı tərifəlayiq iş, padşah və onun hakimiyyəti üçün narahatlıq doğuran cəhətdən cəzalandırmağı məzəmmətli iş saymışdır. Ölkədə maddi nemətlər bolluğu yaratmağı, quruculuq işləri aparmağı, ümumiyyətlə, iqtisadi və mədəni tərəqqini rəiyyətlərin fəaliyyəti kimi qiymətləndirən filosof onların qayğısına qalmağı vacib bilərək göstərir ki, bu qayğı yalnız ədalətlə mümkündür. Ədalətlilik etmək vacib vəzifələr (borclar) qəbilindən hesab edilir. “Ədalət” anlayışı Urməvi tərəfindən çox geniş məzmunda başa düşülür, təkcə insanlar arasındakı münasibətə deyil, bütünlükdə maddi aləmə şamil edilir. Urməvi özünün sosial- siyasi baxışlarında mötədilik prinsipini əsas götürmüş, ifrata (artıqlığa və əskikliyə) varmağı orta həddə - ədalətə qarşı qoymuşdur. Urməvi insanlar arasındakı münasibətdə ədaləti hər şeydən, hətta şəriətin mühüm tərkib hissəsi olan, hər bir mömin bəndənin yerinə yetirəcəyi zəruri vəzifələri ifadə edən ibadətdən üstün tutmuşdur. Urməvi göstərir ki, ibadət, fərdi şəkildə icra edilib, bir şəxsin mənafeyi ilə bağlı olduğu halda, ədalət ictimai mahiyyət daşıyır. Böyük ensiklopediyaçı alim,görkəmli filosof Nəsirəddin Tusi (1201-1274) zəngin həyat yolu keçmiş, dəyərli əsərlər yazılmışdır. Tusi fəlsəfəni çox vaxt hikmət termini ilə ifadə edib, onun hər şeyi necə varsa elə dərk etməyə, hər şeyi lazımınca yerinə yetirməyə deyildiyini yazmışdır. Nəsirəddin Tusi elmi biliklərin əhəmiyyətini onların insanlar üçün lazımlı olmasında görürdü. Varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi və məntiq Nəsirəddin Tusinin fəlsəfi sistemində bir- biri ilə üzvi surətdə bağlıdır. Azərbaycan filosofu Farabi, İbn Sina və Bəhmənyarın mövqeyindən çıxış edərək mövcudatın zəruri və mümkün olmaqla iki qismə bölündüyünü yazmışdır. O, mümkün varlığın şərhi üzərində müfəssəl dayanmışdır: mümkün varlıq materiya, forma, cisim, əql və nəfsdən ibarət substansiyaya, habelə kəmiyyət, keyfiyyət, məkan, zaman və başqa kateqoriyalarda ifadə olunan aksidensiyaya bölünür. Filosof göstərir ki, cisimlər materiya və formadan təşəkkül tapmışdır. Od, hava, su və torpaq bəsit, onlardan əmələ gəlmiş minerallar, bitkilər və heyvanlar mürəkkəb cisimlərdir. Maddi aləmin məhvolmazlığı, əzəliliyi və əbədiliyi ideyası Tusini düşündürmüş, öz peripatetik sələfləri kimi bu məsələyə müsbət yanaşmışdır. Mövcud şeylərin qalması, yaxud məhv olması aktuallıq və potensiallıq baxımından nəzərdən keçirilir. Nəsirəddin Tusi maddi varlıqların məhvini onların mütləq yoxa çıxması deyil, yalnız formalarının və əlamətlərinin dəyişməsi sayəsində birinin digəri ilə əvəz olunması, köhnə varlığın mövcudluğuna son qoyulması mənasında başa düşmüşdür-bu dialektik bir prosesdir, burada inkar edən özü də inkar edilir.Çevrilmə qarşılıqlı ola bildiyi üçün köhnə ilə yeni arasında ümumi cəhət labüddür. Nəsirəddin Tusi göstərir ki, insanlar çox elm öyrənib, çox biliyə yiyələndikcə onlann əqli yetkinliyi, idrak qabiliyyəti artır. Filosof idrakda məntiqin rolunu xüsusi qeyd edib onu həm elm, həm də tədqiqat metodu (alət) kimi səciyyələndirmişdir. Məntiqin biitün mühüm 56 məsələləri Tusinin əsərlərində, demək olar ki, nəzərdən keçirilmiş, anlayış və onun tərifi, hökmlər və onlann müxtəlif növləri geniş işıqlandırımişdir. Tusinin etik və ictimai-siyasi görüşləri müasir dövrlə da çox səslənir, hər bir tələbə, ziyalı üçün stolüstü kitab olan “Əxlaqi-Nasiri” əsəri bütün dövrlərin şedevri hesab oluna bilər. Tusiyə görə, insan yaranarkən orta dərəcədə, kainatdakı təkamül mərhələsinin ortasınnda olur, fitrətinə görə aşağı dərəcədəkilərlə əlaqədardır, yalnız iradəsi sahəsində ali dərəcəyə yüksələ bilir. İnsanın mənəvi ehtiyacları fikir, ağıl, şüur və iradə vasitəsi ilə təmin və idarə edilir. Elm və əməl insanın kamilliyinin göstəricisidir. İnsanlar arasında birinci ictimai birlik hesab etdiyi ailə ilə bağlı Tusinin fikirləri olduqca maraqlıdır. Nəsirəddin Tusinin geniş mündəricəli əsərləri sonrakı təbiətşünas, məntiqçi filosoflar üçün örnək olmuş, peripatetik ənənələrin əsrlər boyu qorunub saxlanılmasında fəal rol oynamışdır. Sədrəddin Mahmud Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|