2
G’.O.Mamajanov.
Zamonaviy
organik
kimyo
muammolari
fanidan
laboratoriya mashg‘ulotlari (uslubiy ko‘rsatma). Namangan 2021.
Taqrizchilar:
NamDU Organik kimyo kafedrasi professori, k.f.d., Sh.V.Abdullayev
NamMTI Kimyo kafedrasi mudiri t.f.n., dotsent. F.F.Hoshimov
Ushbu laboratoriya ishlari 5A140501 - kimyo magistratura ta‘lim yo‘nalishi
talabalariga mo‘ljallangan bo‘lib, talabalarga zamonaviy
organik kimyo fani
muammolari fanining amaliy tomondan tushunishiga yordam bеradi. Ushbu
laboratoriya ishlar Namangan davlat universiteti Organik kimyo kafеdrasining
―Zamonaviy organik kimyo muammolari‖ fani ishchi o‘quv
dasturiga moslab
tuzilgan.
Uslubiy ko‘rsatmadan kimyo yo‘nalishi magistrantlari foydalanishi mumkin.
Namangan davlat universiteti o‘quv-uslubiy kengashining 2021 yil ―19‖ may
dagi № 10 – sonli yig‘ilishida ko‘rib chiqilgan va nashrga tavsiya qilingan.
© Namangan davlat universiteti
3
Kirish
Organik moddalar kishilarga qadimdan malum, ular organik bo'yoqlarni
(alizarin, purpur, indigo), uzum sharbatini bijg'itib sirka hosil qilishni, o'simliklardan
shakar
hamda moy olishni, yog'larni ishqorlar bilan qaynatib sovun hosil qilishni
bilganlar va bu moddalardan foydalanganlar. Ammo uzoq vaqtgacha organik
moddalar aralashma holida ishlatilib kelingan.
IX asrga kelib arab alkimyogarlari
sirkadan sirka kislotani, musallas
ichimligidan etil spirtni sof holda ajratib olishga muyassar bo'ldilar. XVI asrda etil
spirtiga sulfat kislota bilan ishlov berish natijasida etil efir olindi. XVIII asrning oxiri
XIX asrning boshlariga kelib organik moddalarni sof holda olish va ularni o'rganish
ancha rivojlandi va «organik kimyo» degan nom o'simlik va hayvon a'zolari tarkibiga
kiruvchi moddalar kimyosiga taalluqli bo'lsa kerak, deb qarala boshlandi.
Ammo nemis kimyogari F. Vyolerning 1824-yili o'simlik a'zosida uchraydigan
oksalat kislotani ditsiandan va 1828-yili inson va hayvon a'zosida hosil bo'ladigan
mochevinani ammoniy sianatdan laboratoriya
sharoitida sintez qilishi, 1845- yili
nemis kimyogari A. V. Kolbening sirka kislotani sintez qilishi, 1854- yili fransuz
kimyogari M. Bertloning yog'ni olishi, 1861-yili rus olimi A. M. Butlerovning oddiy
chumoli aldegididan shakarsimon moddani olishi natijasida
organik moddalar faqat
inson va hayvon a'zosidagina uchramasligi isbotlanib, ularni sintez yo4i bilan olishga
keng yo‘l ochildi. Organik moddalar tarkibida uglerod elementi doimo bo'lishligi
isbotlandi va ular tarkibida uglerod elementidan tashqari vodorod, kislorod,
azot va
boshqa elementlar borligi aniqlandi.
Shunday qilib, XIX asrning boshlarida organik kimyo organik moddalarni
tashkil qiluvchi uglerod birikmalarining kimyosini o'rgatuvchi fan sifatida vujudga
keldi.
Organik kimyo organik moddalarning asosiy manbalari - toshko'mir, neft,
tabiiy gaz, o'rmon va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta
ishlash yoli bilan xalq
xo'jaligi uchun yoqilg'i, bo'yoq, portlovchi modda, clori-darmon, sun'iy ipak, o'g'it
vaboshqa kerakli mahsulotlar yetkazib beradi.
Paxta tolasini qayta ishlash, sun'iy
ipak, kapron, neylon va lavsan kabilarning olinishi organik kimyoni to'qimachilik
sanoatining rivojlanishiga qo'shgan katta hissasidir.
Mazkur uslubiy ko‘rsatma Organik kimyo kafedrasida magistratura
yo‘nalishishi talabalariga o‗qitiladigan zamonaviy organik kimyo kursi dasturiga
muvofiq yozilgan bo‗lib, unga organik kimyoning dasturda ko‗zda
tutilgan asosiy
bo‗limlariga oid amaliy ishlar kiritilgan. Uslubiy ko‘rsatmada organic moddalarni
tahlil qilishga qo‘llanadigan organik brikmalarni o‗rganishga alohida e‘tibor berilgan.
Amaliy darslikda har qaysi mavzuga oid tajribalarni bayon qilingan bo‘lib,
unda organik birikmalaming shu sinfiga xos hamda ulaming o‗ziga xos kimyoviy
xossalariga sabab bo‗ladigan bog'lanishlarning xususiyati bayon qilinadi.