3- ma`ruza hozirgi zamon xalqaro huquqining sub'ektlari. O’ZBekitson xalqaro huquq sub'ekti

Davlatlarning huquqiy vorisligi
Davlatlarning huquqiy vorisligi — bir davlatga tegishli huquq, va majburiyatlarning boshqasiga utishidir. Davlatlarning huquqiy vorisligi tugrisidagi masala
birinchidan, ijtimoiy inqilob natijasida ijtimoiy tuzumning almashinishi yuz berganda (masalan, 1949 yilda Xitoy xutsu-dida XXR e`lon qilinishi)
ikkinchidan, milliy-ozodlik kurashi natijasida yangi mustaqil davlatning vujudga kelishi (199q yilda Eritreyani Efiopiyadan ajrab chiqishi)
uchinchidan, utmishdosh — davlat xududida bir necha yangi davlatlarning foyda bulishi (1991 yilda SSSR va SFRYuning parchalanib ketishi) va ikki yoki bir necha davlatlarning birlashishi natijasida yangi davlatning vujudga kelishi (1990 yilda ikki Germaniyaning hamda 1991 yilda ikki Yamanning birlashishi) natijasida yuzaga keladi.
Davlatlarning huquqiy vorisligi yangi davlatlar uchun muayyan yuridik oqibatlarga ega. Chunki buning natijasida Xalqaro shartnomalarni qayta kurib chikish va ularni denonsatsiya qilish, Xalqaro tashkilotlarga a`zolik, mulkka bo`lgan meros huquqi kabi masalalarni qaytadan kurib chikish extiyoji kuriladi.
197h yilda Shartnomalarga nisbatan davlatlarning huquqiy vorisligi tugrisida Vena konventsiyasi qabul qilindi (holi kuchga kirmagan). Konventsiya quyidagi holatlarda vujudga keladigan davlatlarni shartnomalarga nisbatan huquqiy vorisligini tartibga soladi
birinchidan, avvalgi tobe xududlarda yangi mustakdl davlatning tashqil topishi
ikkinchidan, bir necha davlatlarning birlashish yoki davlatni bir necha mustaqil davlatlarga bulinib ketishi
uchinchidan, kelishuvga muvofiq bir davlatga tegishli xududning bir qismini boshqa biriga berishi.
Konventsiyada qator ijobiy elementlar
yangi mustaqil davlatning uz Xalqaro-huquqiy aloqalarini
mustaqil belgilash huquqi
ozodlikka erishgan davlatning uz tabiiy boyliklariga nisbatan ajralmas suverenitetini tasdiklash
uz yurisdiktsiyasi ostida bulmagan xududlarda chet el harbiy bazalarini barpo etishning noqonuniyligi
merosxur-davlatning Xalqaro huquqning umume`tirof etilgan me`yorlariga rioya qilish majburiyatini mustahkamlanishi
mavjud.
19hq yilda Davlat mulki, davlat arxivlari va davlat karzlariga nisbatan davlatlarning huquqiy vorisligi tugrisidagi Vena Konventsiyasi qabul qilindi (holi kuchga kirmagan). Ushbu Konventsiyaning davlat mulki tugrisidagi qismidagi muxim qoida (9-modda) — utmishdosh-davlat mulkining merosxur-davlatga utishi bilan uning mulkka nisbatan huquqi bekor bo’lib, merosxur-davlatda esa ushbu mulkka nisbatan huquq foyda bulishidir. Konventsiya umumiy tamoyil sifatida utmishdosh-davlat mulkining merosxur-davlatga xech qanday tovonsiz (kompensatsiyasiz) utishini belgilagan. Davlatning meros huquqi amalga oshiriladigan vaqtda utmishdosh-davlat xududida bo`lgan va uning ichki huquqiga muvofiq, uchinchi davlatga tegishli bo`lgan mulk huquq va manfaatlariga nisbatan merosxur-davlat daxl qilmaydi.
Shunday qilib, davlat huquqiy vorisligi uchinchi davlatlar mulkiga nisbatan xech qanday oqibatlar tugdirmaydi. Konventsiya davlatlar davlatlar huquqiy vorisligining besh turini ajratadi. Bular
Davlat xududining ma`lum qismini boshqa davlatga berilishi
Yangi mustaqil davlatning tuzilishi
Davlatlarning birlashishi
Davlat qismi yoki qismlarining ajrab chikishi
Davlatlarning bulinishidan iborat.
SSSR parchalanib ketganidan sung Mustaqil Davlatlar hamdustligi (MDX)ga kirgan davlatlar urtasida davlatlar huquqiy vorislik bo’yicha kompleks kelishuvga erishilgan va ular tomonidan huquqiy vorislik bo’yicha qator qarorlar, xususan, sobik SSSRning uzaro manfaat kasb etuvchi shartnomalariga nisbatan hamfikrlik tugrisidagi memorandum (1992 yil), sobik SSSRning chet ellardagi barcha mulkini taksimlash turrisidagi kelishuv (1992 yil), sobik SSSRning davlat arxivlariga nisbatan huquqiy vorislik turrisidagi kelishuv, huquqiy vorislik masalalari bo’yicha MDX davlat boshliklari Kengashi qarori (20 mart 1992 yil) qabul qilingan.
Rossiya SSSRning huquqdy vorisi emas, balki davomchisi hisoblanadi. Bu tugrida u 1992 yil yanvar` oyida barcha davlatlarga nota orqali rasman bildirgan.
Davlat chegaralariga nisbatan huquqiy vorislik — davlatlar vorisiyligi natijasvda chegara chiziklari holatiga nisbatan huquq va majburiyatlarning boshqa davlatga utishini anglatadi. 197h yilda qabul qilingan Shartnomalarga nisbatan davlatlar huquqiy vorisligi tugrisidagi Vena konventsiyasiga muvofiq davlatlarning huquqiy vorisligi davlat chegaralari huquqiy tartibiga tegishli huquq va majburiyatlar va shartnoma bilan belgilangan chegaralarga daxl qilmaydi. Bu, agar davlat huquqiy vorisligi faktining uzidan shartnomaviy huquq va majburiyatlarni bekor qilish yoki uzgartirish uchun qandaydir asoslar vujudga kelsa, bunday asoslar shartnoma bilan belgilangan chegaralar yoki chegara rejimiga taallukli huquq, va majburiyatlarning uzgartirilishvda foydalanilishi mumkin emasligini anglatadi.
Agar ma`lum davlat bilan uzaro kelishuv asosida va Xalqaro huquqka muvofiq chegaralar uzgartirilishiga kelishilmagan bulsa, chegaralar tugrisidagi shartnomalar merosxur-davlat tomonidan bajarilishi lozim.
hukumatlarning huquqiy vorisiyligi — davlat ichkarisidagi uzgarishlar natijasida huquq va majburiyatlarga nisbatan meros huquqidir. Gayrikonstitutsiyaviy yo’l bilan hukumatlar almashinuvi natijasvda yangi hukumatning xorijiy davlatlar bilan ugmishdosh hukumat tomonidan tuzilgan shartnoma va bitimlarga nisbatan munosabati masalasi kun tartibiga chikadi. Birok, bu masalada boshqa nuktai nazar ham mavjud. Unga muvofiq hukumat almashinuvi davlatlarning huquq va majburiyatlariga ta`sir qilmaydi.
Davlat bulinishi natijasvda mustaqil davlatlarning vujudga kelishidagi huquqiy vorislik — Xalqaro huquq bo’yicha ugmishdosh-davlat huquq va majburiyatlarini merosxur davlatlarga utishi tushuniladi. Agar davlatning biror qismi ajrab chikib ketganidan sung ham u uz faoliyatini davom ettirsa, davlatga huquqiy vorislik utayotgan paytda utmishdosh-davlatga nisbatan kuchda bo`lgan har qanday shartnoma uning kolgan barcha xududlari uchun uz kuchini saklab qoladi. Bu avvalambor davlatlar urtasida barqaror shartnomaviy munosabatlarni saklab kolish maqsadini kuzda tugadi.
Ushbu holatda shartnomalar huquqiy vorisligiga nisbatan belgilanadigan asosiy tamoyil — shartnomalarga rioya qilish tamoyilidir. holi kuchga kirmagan 197h yilda qabul qilingan Shartnomalarga nisbatan davlatlarning huquqiy vorisiyligi tugri-sidagi Vena Konventsiyasining qo’-moddasi ko’rsatilgan umumiy qoidadan istisno bo`lgan holatlarni ko’rsatib utadi
birinchidan, agar merosxur-davlat va shartnomaning boshqa katnashchi-davlati yoki davlatlari uzgacha kelishgan bulsalar
ikkinchidan, shartnoma fakat utmishdosh-davlatdan ajrab chiqqan xudud uchungina tegishli ekanligi belgilangan bulsa
uchinchidan, agar shartnoma qoidalarini merosxur-davlatga nisbatan qo’llash uning ob`ekt va maqsadlariga muvofiq. kelmasligi yoki uning harakat shartlarini tubdan uzgartirib yuborishi mumkinligi shartnomaning uzidan kurinib turgan bulsa yoki boshqacha tarzda belgilangan bulsa.
Yangi mustaqil davlatlar tashqil topishida huquqdy vorisiylik ma`lum uziga xos xususiyatlarga ega. Uzok yillar davomida mustamlaka xukmronligi ostida yoki noqonuniy okko’patsiya ostida bo`lgan tobe xududlar Xalqaro shartnomalar tuzishda ishtirok etmaydilar. Ushbu funktsiya metropol-davlat tomonidan tobe xududlarda yashovchi aholi manfaatlari inobatga olinmagan xolda amalga oshirilgan.
Tobe xududlarga tegishli bo`lgan shartnomalarning aksariyat qismi asoratga soluvchi shartnomalar sanalgan. Bu kabi shartnomalar harakatining davom ettirilishi yosh davlatlarning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini xavf ostida koldirar edi.
197h yilda qabul qilingan Shartnomalarga nisbatan davlatlarning huquqdy vorisligi turrisidagi Vena konventsiyasi yangi mustakdl davlatni utmishdosh-davlat shartnomalaridan ozod qilishni kuzda tutadi. Konventsiya qator ijobiy elementlarni uzida mujassamlashtiradi. Bular
yangi mustaqil davlatlarning Xalqaro shartnomaviy aloqalarini mustaqil (erkin asoslarda) belgilay olish huquqi
ularning tabiiy zaxiralari ustidan ajralmas suverenitetini tan olish
uzga xududlarda chet el harbiy bazalarini qurishni gayriqonuniy deb belgilash tugrisidagi qoida
merosxur-davlatlarning Xalqaro huquqning umum tan olingan tamoyillariga rioya qilish majburiyati kabilardir.
19hq yilda davlat mulki, davlat arxivlari va davlat karzlariga nisbatan davlatlarning huquqiy vorisligi tugrisidagi Vena konventsiyasiga muvofiq, agar merosxur-davlat yangi mustaqil davlat bulsa va davlat huquqiy vorisiylik ob`ekta hisoblanmish utmishdosh-davlatning kuchmas davlat mulki uning xududida joylashgan bulsa, u holda u merosxur-davlat ixtiyoriga utadi. Merosxur-davlatga, shuningdek, ushbu xududdan tashqarida bo`lgan, birok, utmishdosh-davlat tomonidan mustamlaka davomida egallab olingan kuchmas mulk ham utadi. Agar xorijdagi bunday mulkning yaratilishida tobe davlat ham ishtirok etgan bulsa, u xolda yangi davlatga uning kushgan ulushi mikdoridagi xissasi utadi.
Ikki yoki bir necha davlatlarning birlashishi natijasida yagona merosxur-davlat va shu bilan birga mazkur davlatning huquqiy vorisiyligi vujudga keladi.
Davlatlarning huquqiy vorisligi vujudga kelgan paytda ularning har biriga nisbatan kuchda bo`lgan har qanday shartnoma merosxur-davlatga nisbatan uz kuchini saklab qoladi. Kachon-ki mazkur xududga nisbatan ushbu shartnomani qo’llash uning ob`ekt va maqsadlariga muvofiq kelmasligi yoki uning harakat shartlarini tubdan uzgartirib yuborishi shartnomada aniq, ifodalangan yoki uzga tartibda belgilangan bulsa, u holatda umumiy qoidadan istisno bulishi mumkin (197h yilda qabul qilingan shartnomalarga nisbatan davlatlarning huquqiy vorisligi tugrisidagi Vena konventsiyasining q1-moddasi). Oxirgi holatga GDRning 1990 yilda GFR bilan birlashishi natijasida uning Xalqaro majburiyatlari merosxur-davlatga utmaganligi misol bulishi mumkin.
Xududlarga nisbatan huquqiy vorisiylik davlat xududining biror qismi yoki davlat xududi qismi hisoblanmagan, birok, uning Xalqaro munosabatlari uchun shu davlat javobgar bo`lgan qandaydir xududning boshqa davlat xududi qismiga aylanib kolgan holatlarda vujudga keladi. Bunday holatda
birinchidan, utmishdosh-davlat shartnomalari ma`lum xududning boshqa davlat ixtiyoriga utishi bilan unga nisbatan uz kuchini yo’qotadi
ikkinchidan, mazkur xududda merosxur-davlatning shartnomalari yuridik kuchga ega bo’ladi.
Kachonki, mazkur xududga nisbatan ushbu shartnomaning qo’llanishi uning ob`ekt va maqsadlariga muvofiq kelmasa yoki majburiyatlar xajmini tubdan uzgartirib yuborsa, ushbu qoidalardan istisno bulishi mumkin.
Utayotgan xududning chegaralariga nisbatan uchinchi davlatlar bilan tuzilgan shartnomalar unga nisbatan uz kuchini saklab qoladi (197h yilda qabul qilingan shartnomalarga nisbatan davlatlarning huquqiy vorisligi tugrisidagi Vena konventsiyasining 1o’-moddasi).
Ijtimoiy inqilob vaqtidagi huquqiy vorisiyligi ushbu inqilob natijasida vujudga kelgan yangi davlatga eski davlatga tegishli bo`lgan ba`zi Xalqaro huquq va majburiyatlarning utishi tushuniladi.
Ijtimoiy inqilob natijasida yuz berayotgan keskin (radikal) ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy uzgarishlar agdarib tashlangan tuzumning Xalqaro huquq va majburiyatlarini qaytadan kurib chikish uchun asos bo’ladi. Bunda yangi davlat tuzumi asoslariga zid bo`lgan huquq va majburiyatlargina bekor qilinadi.
Ijtimoiy inqilob yuz berganda vujudga kelishi mumkin bo`lgan huquqiy vorislikning turli nazariyalari mavjud. Ulardan biriga muvofiq, ijtimoiy inqilob natijasida huquq va majburiyatlarning qayta kurib chiqilishi Xalqaro huquqning sifat jixatidan yangi sub`ekti vujudga kelganligi bilan harakterlanadi. Ikkinchi bir nazariyaga kura, ijtimoiy inqilob mamlakatda tubdan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy uzgarishlarni amalga oshirish bilan birga uning Xalqaro huquqiy sub`ektligiga xech qanday ta`sir ko’rsatmaydi. Birok„ pirovardida, ba`zi Xalqaro huquq, va majburiyatlarni qayta kurib chikish huquqini beradi.
Oktyabr` inqilobi natijasida vujudga kelgan Sovet davlati (yangi hukumatning fikriga muvofiq} Rossiya imperiyasining teng huquqlilikka asoslanmagan, maxfiy hamda ittifokchilik majburiyatlarini bajarishga karatilgan bitimlaridan voz kechdi. Shuningdek, Sovet davlati podsho hukumati karzlarini tulashdan voz kechdi va xorijiy kreditlarni bekor qildi. Shu bilan birga gumanitar, ma`muriy va texnik soholardagi ko’pgina bitimlar hamda bir qator Xalqaro majburiyat va huquqlar saklab kolindi.