3 I. Bob. Adabiyotlar sharhi

Kon	Massa miqdorda chiqishi
Sikloalkanlar
5 a’zoli	6 a’zoli
1	2	3	4
Grozniy	6,8	22,0	20,0
G‘arbiy Sibir	5,7	14,5	14,0
Сахалин:
Pervomay	13,9	31,0	31,0
Exobin	7,0	53,0	27,0
Boku:
Neftyaniye Kamni	2,4	25,5	26,5
Kara Dag (gaz kondensati)	40,0	16,0	27,0

7-Jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, gaz kondensati fraksiyasida sikloalkanlar bir necha marotaba ko‘p ekan. (172 kg/tonna xom ashyoga nisbatan). Fraksiyalar qaynash haroratining oshishi bilan ularda bir va uch sikloalkanlar kuzatila boshlaydi. Quyida Romashkin neftidan to‘g‘ridan – to‘g‘ri haydab olingan benzin uglevodorodlarining massaviy tarkibi keltirilgan, % da:

Sikloalkanlar	27,97
Metilsiklopentan	1,87
Dimetilsiklopentan	1,85
Trimetilsiklopentan	1,50
Siklogeksan	0,63
Metilsiklogeksan	4,34
Dimetilsiklogeksan	2,34
С9 sikloalkanlar	5,60
С10 sikloalkanlar	4,14
С12 sikloalkanlar	2,30
С5 – С12 alkanlar	58,64
Arenlar	13,39

3.2. Sikloalkanlarning asosiy reaksiyalari. Nitrat kislota ta’siri

Sikloalkanlar quyidagi asosiy reaksiyalarga kirishadi:

Nitrat kislotaning ta’siri.
Oksidlash.
Perbromlash.
O‘rin almashinish.
Termik ta’sir.
Sikloalkanlar yon zanjirida metil guruhi bo‘lgan taqdirdagina birlamchi nitrobirikmalar hosil qiladi. Nitrolash tezligi uchlamchi uglerod atomida ikkilamchisiga nisbatan yuqori bo‘ladi[19].
Odatda naften uglevodorodlar tarkibida uchlamchi uglerod atomlari bilan birga ko‘p miqdorda ikkilamchilari ham bo‘lgani bois nitrolash reaksiyasi mahsulotlari sifatida ikkilamchi– va uchlamchi nitrobirikmalar aralashmasi hosil bo‘ladi.
Shu bilan bir vaqtda halqa uzilishi bilan ham bog‘liq oksidlanish reaksiyalari ketib, ikki asosli kislotalar hosil bo‘ladi.
Monotsiklik hosilali sikloalkanlar oksidlash jarayonida yon zanjirlarini yo‘qotadilar.
Siklogeksanni nitrolash reaksiyasi sanoat ahamiyatiga ega bo‘lib, bunda siklogeksandan nitrotsiklogeksan orqali kaprolaktan olish usuli amalga oshiriladi. Siklogeksanni nitrolash reaksiyasi suyuq fazada yuqori bosimda taxminan 200⁰С haroratda va kontakt vaqti 7-8 soatda boradi. Bug‘ fazada nitrolashda harorat 380-400⁰С gacha oshiriladi, nitrolash vaqti esa 1-2 soniyani tashkil qiladi. Mononitrotsiklogeksan salmog‘i 60%, dikarbon kislotaniki 20% ni tashkil qiladi[22].
Kaprolaktamni siklogeksandan nitrozil xlorid yordamida fotonitrolash orqali olish usuli ishlab chiqilgan bo‘lib, nitrozil sulfat kislota oraliq modda sifatida quyidagi reaksiyalar majmuasida hosil qilinadi.

2NH₃ + 3O₂  N₂O₃ + 3H₂O

N ₂O₃ + 2H₂SO₄ 2HNOSO₄ + H₂O

nitrozil sulfat
kislota
HNOSO₄ + HCl  NOCl + H₂SO₄
nitrozilxlorid

H₂SO₄  nSO₃ – oleum.

3.3. Sikloalkanlarni оksidlash
Siklogeksanni havo bilan suyuq fazada oksidlanganda 145-170⁰С haroratda, 0,8-1,2 МПа bosimda, kobalt tuzlari yordamida siklogeksanon va siklogeksanollarga aylantiriladi, bunda turli karbon kislotalar va ularning efirlari yonaki mahsulot sifatida hosil bo‘ladi. Yonaki mahsulotlarni kamaytirish uchun xom ashyo konversiyasi 4-10% (og‘irlikda) bo‘lishi kerak. Siklogeksanol va siklogeksanonlar reaksion aralashmadan ajratilib, so‘ngra siklogeksanol degidrirlanib, siklogeksanonga aylantiriladi. Siklogeksanon esa oksimirlanib keyin kaprolaktamga aylantiriladi:



капролактам

siklogeksanonoksim

Monotsiklik naftenlarni oksidlovchi (HNO₃, KMnO₄) yordamida yuqoriroq haroratda oksidlanishi yon zanjirlarni СО₂, Н₂О gacha oksidlaydi, halqa esa ikki asosli kislota hosil qilib uziladi. Ushbu reaksiya – siklogeksandan adipin kislotani olishda katta sanoat ahamiyatiga ega.

Kapron tolasining sintezida adipin kislota yarim mahsulotdir. Siklogeksan uglevodorodlar tutab turgan H₂SO₄ ishtirokida qizdirilsa qisman aromatik uglevodorodgacha degidrirlanadilar. Natijada aromatik sulfokislotalar hosil bo‘ladi[22-23].

C₆H₁₂ + 6H₂SO₄  C₆H₆ + 12H₂O + 6SO₂

C₆H₆ + HOSО₃Н  C₆H₅SO₃H + H₂O

4. Neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan to‘yinmagan uglevodorodlar

4.1. Umumiy ma’lumotlar

Xom neft va tabiiy gazlarda to‘yinmagan birikmalar (alkenlar, di–, tri– va poliyenlar, alkinlar) bo‘lmaydi. Ular neftni qayta ishlash jarayonlarida hosil bo‘ladi. To‘yinmagan birikmalar – asosiy organik va neftkimyoviy sintezda eng zarur xom ashyolardan biridir.
To‘yinmagan birikmalarni olishning ikki guruhi mavjuddir:
To‘yinmagan birikmalar – yonaki mahsulot bo‘lgan jarayonlar.
Ularni maksimal ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan maxsus jarayonlar.
Birinchi guruh jarayonlariga termik va katalitik kreking, neft qoldiqlarini kokslash jarayonlari bo‘lib, ularning asosiy maqsadi – yoqilg‘i va neft koksi ishlab chiqarishdir.
Ikkinchi guruh jarayonlari piroliz, quyi molekulyar alkenlarning polimerizatsiyasi, alkanlarni degidrirlash va metall – organik katalizatorlar ishtirokida alkenlar sintezlarini o‘z ichiga oladi. [23].
Suyuq fazadagi termik kreking gazida (470 – 520⁰С; 2 – 5 МПа) taxminan 20 % (hajmiy), bug‘ fazadagi termik kreking gazida (530-600⁰С; 0,10,5 МПа) va piroliz (670-900⁰С; 0,1 МПа) gazlarida 30 – 50% (hajmiy) miqdorda to‘yinmagan birikmalar mavjuddir. Neft xom ashyosini termik ishlanganda hosil bo‘ladigan gazlarning tarkibi quyidagi jadvalda berilgan.

9-jadval
Neft xom ashyosini termik va termokatalitik qayta ishlanganda hosil bo‘ladigan gazlarning tarkibi, % (hajmiy).