3 I. Bob. Adabiyotlar sharhi

Komponentlar	Termik kreking	Kokslash	Piroliz
Katalitik kreking
1	2	3	4	5
Н2	0,4	1-2	10	1,0-1,5
Alkanlar
СН4	16-20	20-30	40-45	8-12
С2Н6	19-20	15-20	6-10	8-10
1	2	3	4	5
С3Н8	25-28	5-10	1-2	10-15
Изо – С4Н10	5-7	3-5	1-2	20-25
С4Н10	9-10	10-15	1-2	8-12
Alkenlar
С2Н4	2-3	10-15	20-30	2-3
С3Н6	9-10	20-25	12-15	10-15
С4Н8	9-10	10-15	1-2	15-20
С4Н6	1-5	-	3-10	-

Jadval ma’lumotidan ko‘rinib turibdiki, termik jarayon alkenlari ichida etilen va propilenlar ko‘proqdir. Butilen va butadiyen birmuncha sezilarli miqdorda mavjuddir. Katalitik kreking gazlarida alkenlarning miqdori 25% (hajm.) va undan ortiqdir. Alkanlar izobutanni (25% hajmiygacha) yuqori miqdordaligi bilan farqlanadilar. [24].

To‘yinmagan uglevodorodlar neftni termik va katalitik qayta ishlash suyuq mahsulotlari tarkibida ham mavjuddir. Masalan, suyuq fazadagi termik kreking benzinida 30-35% (massaviy), benzinning bug‘ fazadagi krekingida 40-45% va katalitik kreking benzinida 10% ga yaqin miqdorda to‘yinmagan uglevodorodlar bo‘ladi.

4.2. To‘yinmagan uglevodorodlarning xossalari

Oddiy sharoitlarda quyi alkenlar С₂ – С₄ газ, С₅ – С₁₇ – suyuqlik, undan yuqori molekulyar alkenlar esa qattiq moddalardir.

Quyi alkenlarning ayrim xossalari 13-jadvalda keltirilgan.
Kritik harorat ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, quyi harorat va yuqori bosimda etilenni suyuq holatga o‘tkazish mumkin. Boshqa alkenlar esa bosim ostida suv bilan sovitish orqali suyuladilar. Neftni qayta ishlash sanoat jarayonlarida alkenlar alkanlar bilan aralashma holida olinadilar. Ularning xossalari sezilarli farqlanadi va shu bois, individual birikmalarni ajratishda va ajratib olishda ishlatiladi[25]. Normal tuzilishli 1 – alkenlar mos alkanlarga nisbatan pastroq qaynash va erish haroratlariga ega.

9-jadval
Quyi alkenlarning xossalari

Uglevodorodlar	tkritik,0C	tqayn,0C	Pkritik, MPa	Havo bilan portlash xavfi bor konsentratsiya chegarasi, % (hajm.)
Etilen	9,9	-103,7	5,05	3,0 – 31
Propilen	91,8	-47,7	4,56	2,2 – 10,3
1-Buten	146,2	-6,3	3,97	1,6 – 9,4
Sis–2-buten	157,0	3,7	4,10	1,6 – 9,4
Trans–2-buten	-	0,9	-	1,6 – 9,4
Izobutilen	144,7	-7,0	3,95	1,8 – 9,6

1 – pentenlar misolida (11-jadvalga qarang) yuqoriroq zichlik va sindirish ko‘rsatkichiga egadirlar.

10-jadval

Turli tuzilishga ega bo‘lgan alkenlarning fizik xossalari

Uglevodorodlar	, кг/м^3	terish, 0S	tqayn., 0S
Pentan	626,0	-129	36
1 – Penten	641,0	-165	30
2,3 – Dimetil – 2-buten	708,8	-75	73
1 – Geksen	674,0	-140	63

Turli tuzilishga ega bo‘lgan alkenlarning xossalarini taqqoslash quyidagi xulosaga olib keladi:

Simmetrik tuzilishga ega bo‘lgan tarmoqlangan alkenlar boshqa izomerlarga nisbatan (jadvalga qarang) yuqoriroq qaynash va erish haroratlariga, hamda yuqoriroq zichlikka egadir.
Alkenlarning sis – izomerlari trans – izomerlariga nisbatan yuqoriroq qaynash harorat bilan xarakterlanadilar.

4.3. Alkenlarni ajratib olish

Ushbu bosqich ko‘pincha avvaldan etan – etilen va propan – propilen fraksiyalari ajratib olingandan so‘ng amalga oshiriladi. Atsetilen va metilatsetilenni selektiv erituvchilar yordamida absorbsiyalab ham ajratib olish mumkin. Selektiv absorbentlar sifatida metanol, atseton,  - butirolakton, dimetilformamid ((СН₃)₂NCHO), N – metil-pirrolidonlar ishlatiladi. [26].

 - butirolakton

N – metilpirrolidon

Piroliz mahsulotlarini ajratish quyidagi asosiy bosqichlardan iborat:

Piroliz gazining kompressiyasi va undan С₅ – va undan yuqori uglevodorodlarni ajratish. Ko‘p bosqichli kompressorlarda gazni 3,5 – 4 МПа bosimgacha siqib va bosqichlararo piroliz gazlarini separatsiyalab asosiy massadan kondensirlanuvchi yuqori uglevodorodlarni va suvni ajratib oladilar. [28].
Piroliz xom ashyosida oltingugurt miqdori 0,1% (massaviy) dan kam bo‘lsa, gazlarni H₂S dan va СО₂ dan tozalash jarayonini ishqorning suvli eritmasi bilan yuvish orqali amalga oshirish mumkin.
2NaOH + H₂S  Na₂S + 2H₂O
2NaOH + COS  NaHCO₃ + NaHS
2NaOH + CO₂  Na₂CO₃ + Н₂О

Piroliz gazlarini quritish. Ushbu jarayonda dietilenglikol (НОСН₂СН₂ОСН₂СН₂ОН) yordamida suv absorbsiya-lanadi va so‘ngra qoldiq – namlik NaA seolitida quritiladi.

Atsetilen va uning hosilalarini yo‘qotish palladiyli yoki nikelkobaltxromli katalizator ishtirokida selektiv gidrirlash orqali amalga oshiriladi. [29].

С₂, С₃, С₄ fraksiyalarini ajratish va konsentrlangan alkenlarni olish. Piroliz gazlarini tor uglevodorod fraksiyalariga ajratish va ulardan konsentrlangan alkenlarni ajratib olish rektefikatsiya yo‘li bilan amalga oshiriladi. Gaz ajratishning taxminiy sharoitlari va kalit juft komponentlarining o‘rtacha nisbiy uchuvchanlik koeffitsiyenti (o‘r quyidagi jadvalda keltirilgan [30].

11-jadval

Kalit juft komponentlarning o‘rtacha nisbiy uchuvchanlik koeffitsiyentlari

Kalit komponentlar		Р, МПа	T^0,C		 ўртача
Yengil	og‘ir		konden-satorda	qaytar-gichda
СН4	С2Н4	3,43	-92,8	-7,8	5,3
С2Н4	С2Н6	2,06	-27,8	-5,6	1,48
С2Н6	С3Н8	2,06	-5,6	55,6	3,0
С3Н6	С3Н8	1,54	37,8	43,3	1,15
С3Н8	изо-С4Н10	1,37	37,8	82,2	2,06
С4Н10	изо-С5Н12	0,36	37,8	71,1	2,20

Pirolizni tozalangan gazidan vodorod va metanni ajratib olish zamonaviy qurilmalarida quyi bosim ostidagi, quyi haroratli rektifikatsiya jarayoni ishlatiladi. Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, metan – etilen kalit qo‘shaloq komponenti uchun nisbiy uchuvchanlik koeffitsiyenti yetarli yuqoridir. Ularni ajratish uchun metan kolonnasi taxminan 30 likopchaga egadir. Deetanizatsiya – etan – etilen fraksiyasini ajratish (kalit komponentlar etan va propilen) ham nisbatan oson amalga oshiriladi. Bunda kolonna taxminan 40 likopchaga ega bo‘ladi. Etilenni etan – etilen fraksiyasidan ajratib olish murakkabroq vazifa. Rektifikatsiya jarayoni 110 – 120 likopchali kolonnada flegma soni 4,5 ( 5,5 ga teng bo‘lganda yaxshi ketadi. Toza propilen ajratib olish uchun 200 likopchaga ega flegma soni 10 ga yaqin bo‘lgan effektivroq kolonnalar talab qilinadi. Propilenni ajratib olishning boshqa qator usullari ham taklif qilingan: ekstraktiv rektifikatsiya, silikagel va alyumogellarda adsorbsiya, qutblangan erituvchilardagi mis (I) tuzlari eritmasi bilan xemosorbsiya. Propilenni mikrobiologik tozalash ham mumkin: propan – propilen fraksiyasi va havo mikrobiologik eritma orqali o‘tkaziladi. Bunda propan mikroorganizmlar uchun ozuqa manbai bo‘lib xizmat qiladi. Eritmada biomassa yig‘ilib boradi, propilen esa tozalangan holda chiqadi. Biroq propilenni ushbu usul bo‘yicha ajratib olish sanoat ko‘lamiga chiqa olmadi. Hozircha eng iqtisodiy jarayon – rektifikatsiya bo‘lib qolmoqda.
С₄ – fraksiyasini odatdagi rektifikatsiya bilan individual uglevodorodlarga ajratish mumkin emas, chunki komponentlarni qaynash haroratlari o‘zaro yaqin va azeotrop aralashmalar hosil bo‘ladi. Butanni degidrirlash mahsulotlaridan butilenlarni ajratib olish uchun ekstraktiv rektifikatsiya qo‘llaniladi va selektiv erituvchilar bo‘lmish atsetonitril, dimetilformamid, dimetilatsetamid, N – metilpirrolidonlar ishlatiladi. Hozirda ko‘pchilik xorij qurilmalarda (shu jumladan, O‘zbekistonda ham) ushbu erituvchilar kichik selektivlikka ega bo‘lgan furfurol va atseton o‘rnida ishlatilayapti. С₄ – fraksiyadan izobutilenni ajratib olish usullari uni normal butilenlarga nisbatan yuqoriroq reaksion qobiliyatiga asoslangan bo‘lib, 6 С-Н – bog‘larini qo‘shbog‘ bilan o‘zaro ta’sirlashuvi orqali tushuntirish mumkin. Izobutilenni 60% li H₂SO₄ dagi absorbsiya tezligi 2 – butennikiga nisbatan 150 – 200 barobar yuqori, 1 – butennikiga nisbatan esa taxminan 300 barobar ko‘p.
Jarayonning 40 – 45% li H₂SO₄ qo‘llangandagi modifikatsiyasi yuqoriroq selektivlikka ega bo‘lib, polimerlarning kamroq hosil bo‘lishiga olib keladi. Bunda izobutilen gidratlanib uchlamchi – butil spirtiga aylanadi va rektifikatsiya orqali ajratib olinib, so‘ng boshqa apparatda suvsizlantiriladi.