5-sinf adabiyoti. 1-bob adabiyot so‘z san’ati

Savol va topshiriqlar
1. Maqsud Shayxzodaning tarjimayi holini gapirib bering.
2. Shoirning qanday doston va she’riy to‘plamlarini bilasiz?
3. Maqsud Shayxzodaning dramatik asarlaridagi tarixiy voqealar va tarixiy shaxslar haqida so‘zlab bering.
4. O‘zbek adiblaridan yana kimlarning she’riy ertak-dostonlari sizga tanish?
5. Sharq mumtoz adabiyotida Iskandar siymosiga qaysi shoirlar murojaat qilishgan?
6. Nega Iskandar Rumiyni Iskandar Zulqarnayn deb atashadi?
7. Asardan qanday ibratli xulosalar chiqardingiz?


Jonatan SVIFT
(1667-1745)
Buyuk ingliz adibi Jonatan Svift 1667-yilda Irlandiyaning poytaxti Dublinda tug‘ildi. Otasidan erta ajralgan yosh Jonatan uzoq yillar muhtojlikda kun kechiradi. Badavlat qarindoshlarining ba’zan ko‘rsatadigan yordamini hisobga olmaganda uning tirikchiligi nochor edi. Tabiatan tirishqoq, ilmga tashna Jonatan o‘n to‘rt yoshida maktabni bitirgach, Dublin universitetining diniy bilimlar fakultetiga o‘qishga kiradi, uni bitirmay Angliyaga ketadi. U bir necha yil Qirollikning sobiq ministri Vilyam Templning saroyida kotib bo‘lib ishlaydi. Templning boy kutubxonasidan foydalanish Svift dunyoqara- shining kengayishida muhim omil bo‘ladi. Keyinchalik Svift universitetni bitiradi, dissertatsiya yoqlab, magistrlik unvonini qo‘lga kiritadi.
Svift badiiy ijod bilan shug‘ullana boshlaydi. Uning ilk asarlari tezda xalq o‘rtasida shuhrat qozonadi. Adibning ketma-ket «Kitoblar jangi», «Bochka cho‘pchagi», «Movutfurush xatlari» kabi hajviy kitoblari nashr etiladi. Biroq Sviftga haqiqiy shuhratni uning «Gulliverning sayohatlari» romani olib keldi. Asarning to‘liq nomi «Lemyuel Gulliverning jahondagi bir necha olis mamlakatlarga avvalo jarroh, keyinchalik esa bir necha kemalar kapitani sifatida qilgan sayohatlari» deb atalib, u 1726- yilda yaratilgan.
Roman ajoyib-g‘aroyib voqealarga, kulgili holatlarga boy. Asar bir qarashda shunchaki kulgi uchun bitilgan bo‘lib tuyulsa-da, uning zamirida achchiq kinoya, zaharxanda yotibdi. Muallif bu asar orqali Angliya davlatining tartib-qoidalari, urf-odatlari ustidan kuladi. «Gulliverning sayohatlari» romani to‘rt qismdan tashkil topgan. Birinchi qismda Gulliverning liliputlar - mitti odamlar mamlakatidagi sargu- zashtlari hikoya qilinadi. Mitti odamlarning hayot tarzi, davlat tartiblari Angliyanikiga o‘xshash. Mitti odamchalar yashaydigan mamlakatda ham qirol, ministrlar, harbiylar, dengiz floti va turli-tuman qonunlar mavjud. Liliputiyada ham Angliyadagi kabi partiyalar bor. Ular ham Angliyadagidek o‘z manfaatlarini o‘ylab janjallashadilar, bahslashadilar. Bu partiyalar baland poshnalilar va past poshnalilar deb ataladi. Mazkur partiyalar vakillari qanchalik mitti bo‘lsalar ulaming maqsad va o‘ylari ham o‘zlari kabi arzimas va jo‘n. Ularning siyosatlari orasidagi farq poshnalarining baland yoki past bo`lganligidadir. Liliputiya davlatining qo‘shni Blefusku davlati bilan nizolari sababi ham arzimas va kulgili - ular tuxumni qaysi tomonidan chaqishda kelisha olmaydilar. Birlari tuxumni uch qismidan sindirish kerak desalar, birlari poynak qismidan sindirish kerakligini uqtiradilar. Svift ularning bu kelishmovchiliklari arzimas va bachkana ekanligi ustidan kular ekan, ayni paytda Angliyadagi diniy, siyosiy parokandalik sabablari hech qanday ahamiyatga molik bo‘lmagan ixtiloflar ekanligini uqtirgandek bo`ladi. Romanning ikkinchi qismida Gulliverning ulkan odamlar yurti - Brobdingnegga sayohati hikoya qilinadi. Bu mamlakatda Gulliver teskari holatga tushadi - Liliputiyadagi odamlardan nafratlangan bo‘Isa, ushbu mamlakat odamlarining tanti, oliyjanob, ma’rifatparvarligiga qoyil qoladi. Asarning uchinchi qismi Gulliverning olimlar mamlakati - Laputadagi sayohatlariga bag‘ishlangan. Bu yerdagi Buyuk akademiya bilan tanishib, umri behuda sarflanayotgan olimlar ishini ko‘radi. Ularning real hayotdan ajrab qolib, foydasiz ixtirolar bilan bandliklari muallif kulgisini qo‘zg‘aydi. Ayniqsa, bir olimning bodringdan quyosh energiyasini ajratib olib, undan yoz sovuq kelganda foydalanishga ahd qilganini, yana bir «alloma»ning uyni poydevoridan emas, tomidan boshlab qurish kashfiyoti haqidagi loyihasi - buning isboti sifatida hasharotlar - asalari va o‘rgimchak faoliyati misol qilib keltirilganini ko‘rib kishi o‘zini kulgidan tiya olmaydi. Yozuvchi haqiqiy olimlar ustidan emas, soxta fan kishilari ustidan kuladi. Romanning to‘rtinchi qismi Gulliveming guigngnmlar mamlakatiga qilgan sayohati haqida. Muallif Gulliverning bu sayohatini o‘tkir zaharxanda, nafratli kulgi bilan tasvirlaydi. Bu mamlakatda inson qiyofasidagi ikki oyoqli maxluqlar yexular va aqlli, dono, halol mehnat bi­lan kun ko‘ruvchi otlar yashaydilar. Yexular jirkanch, hazar qiladigan darajada tuban kimsalar. Ular Sviftning Angliyadagi vatandoshlarini eslatadilar. Ular o`z manfaatlari uchun bir-birlarini halok qilishga tayyor.
Asar bilan tanishadigan bo`lsangiz, romanda Svift tasvirlagan mamlakatlar dunyo xaritasida yo`q. Bu shaharlar badiiy uydirma mahsuli, ularni yozuvchining o`zi o`ylab topgan. Adib yashagan jamiyatda tanqidiy fikr bildirish, bir amaldor kirdikorlarini ochiq aytish juda xavfli edi. Svift o`zi yashagan Angliya qirolligidagi barcha kamchiliklar ustidan xayoliy mamlakatlar odamlari xatti-harakatlarini fosh qilish orqali kuladi.
Aziz o`quvchilar, yaxshisi romanni o`zingiz to`liq o`qib chiqing.