7-ma’ruza Mavzu: O‘zbek shevalari leksikasi va leksikografiyasi Reja

O‘zbek
Kuchli
Bu
Bu
tashqi
tashqi
Shevalardagi so‘zlarning o‘ziga xos ma’no munosabatlarini quyidagicha guruhlashtirish mumkin:
1
2
3

Leksik moslik

Adabiy tilda	Shevalarda
chaqoloq	čäqälä: (Toshkent)	buväk (Fargona)	bala, böbäk, böpä (shim. o‘zb.shev.)
tuxum	tuxum (Toshkent)	mãjãk (qipchoq)	jimïrta (Xorazm)
o‘g‘ir	oγir (Toshkent)	käli (shim.o‘zb.shev.)	so:qï (Xorazm)
chumoli	čumãli (Toshkent)	morča (Samarqand)	qarïnǯa (Xorazm)
ertak	čopčäj (Toshkent)	mätäl (Samarqand)	ertäj (Xorazm)

Toshkent shevasi	Samarqand shevasi	Farg‘ona shevasi
Чəқəлə	Чақалоқ	Бувəк
Муч(ъ)чə	Мусьча	Мъсъəчə
Қўқонджухоръ	Сарджуваръ	Оқ жугəръ
Гəрмдəръ	Қалампур	Қалампър
Дəвуччə	Довучча	Ғорə
Қəлəмчə	Қаламча	Чъкəлдəк
Әрғъмчə	Арғунчак	Ҳəйунчəк
Духəбə	Бахмал	Бəрқът
Ўғър	Ўғур	Келъ
Гөшəнгə	Чъмъллъқ	Чъмълдъқ

Әрқəн	Арқон / арғамчън	Арғамчъ
Зəғъзғəн	Алашəқшəқ	Ҳəккə // əлəккə
Тувə	Қапқақ	Қапқақ
θрумчəй	Тəртанак	θрмəнчък
Чпчəй	Матал	Ертəк
Чəкəй	Жəқ	Жағ
Йелъй	Әстънча	Йенгъчə
Нəрвəн	Нəрбəн	Шатъ
Чумалъ	Морча	Чумəлък
Әғъз	Фалла	Пəллə

šäti
šäti
buvi
buvi
päššä
päššä
Nonga ishlov beradigan asbob:
nänpär. U qush va parranda patidan yasaladi (Samarqand);
čäkič. U yog‘och va simdan yasalib, urish, yassilash ma’nosini ifoda qiladi (Toshkent);
düki. U duk-duk taqlidiy so‘zidan olingan (shim.o‘zb.shev).
Shuningdek, so‘zlar sheva vakillarining ayni bir predmetni ifodalashda turli tushunchalardan kelib chiqishlari asosida nomlangan bo‘lishi ham mumkin: tüjnäk (shim.o‘zb.shev.)//dü:näk (Xorazm), sapča // čapča (qipchoq) so‘zlari endigina palakda paydo bo‘lgan, pishmagan qovunni bildiradi, tüjnäk // dü:näk so‘zi tugmoq, tugun tushunchasidan kelib chiqqan, sapča // čapča esa sop, ushlash mumkin bo‘lgan predmet tushunchasi bilan bog‘liq.
Har bir shevaning o‘ziga xos so‘zlari bo‘ladi. Shimoliy o‘zbek shevalarida ǯaj (asta), tüŋültirüv (asabga tegmoq), bötän (boshqa); qipchoq lahjasi shevalarida sïjaq (turq), ïraŋ (epidemiya); o‘g‘uz lahjasi shevalarida mäŋzämäk (o‘xshamoq), atïz (ekin maydoni).
O‘zbek shevalaridagi barcha leksik o‘ziga xosliklarni o‘rganish lug‘at boyligini, til imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradi va shuning uchun ham adabiy tilga bunday so‘zlarni o‘rni bilan qabul qilib borish zarur.

O‘zbek shevalarining zamonaviy leksik qatlamlari

1. Ovqat nomlari: bo‘rsiq (mog‘orlab qolgan non), nishכּnlכּ, singcha (qizarib, singib pishgan non), jutum (yeyish mumkin bo‘lgan narsa), piyova, כּsh, laxcha toppa, g‘ilvindi / juqma, chalop singarilar.

1. Ovqat nomlari: bo‘rsiq (mog‘orlab qolgan non), nishכּnlכּ, singcha (qizarib, singib pishgan non), jutum (yeyish mumkin bo‘lgan narsa), piyova, כּsh, laxcha toppa, g‘ilvindi / juqma, chalop singarilar.

2. Dеhqonchilikka xos so‘zlar: sanga (ko‘p bosilgan yer), jəbiz (qotib qolgan yer), o‘rpang (ekilmagan yer), oq ərъq, bəqləjכּn, shah arъq, mכּlla, qכּvכּq, ashkədi, bug‘dכּy // biydəy, djoxכּrъ, qizlcha, kəsek, chopiq, bכּъdъrng, suvma, əriqchi, əriqoqsoqol, məhrim, chig‘irchi, chakboshi, suvmirchi, ovandozchi, syvjug‘ur, uvatchi, loppək.

3. Chorvachilikka oid so‘zlar: כּt//at, sъgъr, ъnek, qoy, еchkъ, tuye, xotuk, təyxər/tayqo‘r, tuye, qulun, ayg‘ъr, biyə, bəytəl, uloq, buzoq, bъzə: // bъzכּg‘, nכּvvכּs, mכּlxכּna, ulov, lo‘k (erkak tuya) va boshqalar.

4. Uy-ro‘zg‘or buyumlarining nomlari: ləgən, səndug‘, pəqъr, tеshə, xurma, g‘alvъr, chכּvlъ, tushכּk, bכּlъsh, כּlacha, chכּpqъ, panshaxa, julpat, kiygiz, satil, bolish, dostiq, po‘stak, surpa va boshqalar.

5. Ovchilikka xos so‘zlar: to‘r, tuzכּq, qכּpqכּn, ura (ov urasi), temir qכּpqכּn, keyez, qarmכּq, כּv ora, sanchqы va boshqa shu kabilar.
6. Baliqchilikka xos so‘zlar: sazan, zog‘ara, qarmכּq, sanchqы, laqqa, zכּg‘ara balыq, laqqa baliq, chavaq, chortan balыq kabilar.
7. Hunarmandchilikka oid so‘zlar: bosag‘a, chəlduvər, durədgər, sכּpqכּn, dəqвъz, ship, tכּchə, sinch, ustun, sarrכּv, xərъ, pכּydеvכּr, pכּytesha, qasava, ravaq, כּmorъ, oy, mbir, yolək, tכּkchə, dahliz, bכּlכּr/bolor, sכּqqa, əmbir/kampirovuz, qo‘l teshə/poytesha, ko‘tərmə (og‘ir narsani ko‘tarib beruvchi asbob), כּmכּch, təqə, təqəchi, dəs-kələ, mכּvit, mכּlə, lapag‘(kuvacha), cho‘t, shaytכּn (to‘g‘rilikni ko‘rsatuvchi asbob), qubba, chəchъq, jiyak, kəshtə (materiallarga gullar tikilib, uyning devorlariga osib qo‘yiladi). va boshqa shu kabilar.
8. Onomastik so‘zlar: Mamasכּdыq, Toshmat, Eshmat, sha::r, dacha, sъynъm, checha, yanga, jezda, boldiz, Qaynaquvdi va boshqalar.
9. Kiyim nomlari: guppi/gupicha, koynəy//koynək, lכּzim /ishton, shalvor, orama kamzul, orama chכּpכּn, chכּpon, chakmon, qalpכּg‘, jеlak, maxsi-kכּvush, pəypכּ//pəypכּg‘, nimcha, kaltacha, taqiya, boshmoq, tumoq, janda, delagay kabilar.

10. Bog‘bonlikka oid so‘zlar: shkכּm, yer tכּk, bכּdכּm, qalamcha (yosh nihol), bכּg‘כּt (bog‘li joy), bכּg‘dכּr (bog‘ egasi, bog‘li joy), vayish (ishkom) singarilar.

10. Bog‘bonlikka oid so‘zlar: shkכּm, yer tכּk, bכּdכּm, qalamcha (yosh nihol), bכּg‘כּt (bog‘li joy), bכּg‘dכּr (bog‘ egasi, bog‘li joy), vayish (ishkom) singarilar.

11. Qarindosh-urug‘ nomlari: əyə, enə, kəttə enə, əməki, chevara, devara, mכּmכּ/momo, inim, bola, tכּg‘ə, tכּg‘əvəchə, qayni, qayinsingil, boldiz, qaynכּnə, qayin ukə, poccha, jezda, amma, opoqdada, xola, bo‘la, opa, opacha, aba, checha kabilar.

12. Atoqli otlar (kishi ismi, sharifi, toponim, zoonim, fitonim, etnonim va narsa, sarlavha, asarlarning atab qo‘yilgan nomlari)ga oid so‘zlar: Elshכּd - Elshod, Məmərəim - Mamaraim, Məməsכּdiq - Mamasodiq, Mכּlguzər-Molguzar (aslida Morguzar), Qaynaquvdъ – Qaynaquvdi (guzar), Qayrabsollъ - Qayrabsכּldi (qishloq), Uzunbuloq, Chuvulloq, Xo‘jamushkan, Gaday, Jarg‘oq, Madaniyat, Obiz, Qoraqishloq, Qo‘ytosh, Jomboy, Baxmal, Zargar, Bulung‘ur, Sangzor, Juvonsiyroq va boshqalar.

O‘zbek shevalariga xos so‘zlarni jargon va argolardan farqlash lozim, dialektal so‘zlar shevaning barcha vakillari uchun tushunarli bo‘ladi. Jargonlar va argolar esa dialektal xarakterga ega bo‘lmaydi, balki ma’lum ijtimoiy guruh yoki bir toifa kishilar uchungina tushunarli bo‘ladi. Masalan, savdogarlar tilida dollar o‘rnida ko‘ki, yallachilar tilida to‘y o‘rnida otar, pul o‘rnida yakan so‘zi qo‘llanadiki, ular ijtimoiy dialektga oiddir.

O‘zbek shevalari leksik jihatdan boy bo‘lib, uni yozma ifodalash masalasi lug‘atchilik deyiladi. Uning xalqaro termini leksikografiyadir. Bu soha o‘zbek tilshunosligida endigina rivojlanmoqda. O‘zbek shevalarining lug‘atlarini tuzish murakkab ish bo‘lib, u shevalarning o‘rganilishi bilan baravar olib borilmoqda. Garchand, “O‘zbek xalq shevalari lug‘ati” (Toshkent, 1981) hozircha yagona lug‘at sifatida dunyo yuzini ko‘rgan bo‘lsa ham, ungacha bo‘lgan va keyingi davrda shevalar bo‘yicha olib borilgan har bir tadqiqot ishida ularga lug‘atlar ilova qilingan.
Bular jumlasiga F.Abdullayevning “O‘zbek tilining Xorazm shevalari.I.Lug‘at” (T.,1961), B. Jo‘rayevning “Yuqori Qashqadaryo o‘zbek shevalari” (tasnif, tekstlar va lug‘at. T., 1969), S.Raximovning “Surxondaryo o‘zbek shevalari lug‘ati” (Termiz,1965), A.Ishayevning “Qoraqalpog‘istondagi o‘zbek shevalari lug‘ati” (1997) shuningdek, X.Jo‘rayev, O.Madrahimov, Q.Muhammadjonov, E.Sheraliyev, M.Mirzayev, V.Egamov, E.O‘rozov va shu kabi boshqa olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlariga ilova qilingan lug‘atlarni keltirish mumkin. Bu ilovalarni haqiqiy lug‘atlar darajasida ro‘yobga chiqarish navbatdagi vazifadir. Shu bilan birgalikda, shevalar lug‘atini tuzish ishini ham nazariy, ham amaliy jihatdan shakllantirish vazifasi ham ko‘ndalang bo‘lib turibdi. Shevalar lug‘atchiligi bo‘yicha taniqli dialektolog A.Ishayev tadqiqotlari mavjud. Uning bu boradagi ishlarida shevalar lug‘atchiligining bir qator dolzarb masalalari ko‘tarilgan, jumladan, uning shevalar lug‘atiga kiritiladigan so‘zlarga bag‘ishlangan maqolasi ahamiyatlidir.