8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

masiyanı məcburi  qaydada tam  ardıcıllıqla hər hansı  bir sosial, si- 
yasi,  dini  və  bu  kimi  şəraitdən asılı  olmayaraq,  təbıi  yayıcılar he- 
sabına,  yəni  şüursuz  səviyyədə  və  avtomatik ötürür;  bazar  üçün 
praktiki  olaraq  maraq  kəsb  etmır.  Məsələn,  BSD,  genetik  ınfor- 
masiya  daşıyıcısı  kiıni  hüceyrələrə  bölünən  zaman  hüceyrələr və 
orqanizmlərin  nəslinin  sırasında  maddələr  mübadiləsının  müəy- 
yən  əlamətlərinin  və  spesiflk  formalarının  ötürülmosini  tənıin 
edərək  yenidən  dəqiq  yaranır.  Bu  1953-cü  iidə  bu  moiekuiiann 
təkrar  yenidən  yaranmasmın  kimyəvi  mexanizmlərini  izah  edən 
BSD-nın  struktur  modelini  yaratmış  Amerika  bioİoqu  C.Uotsoıı 
və  ingiiis  F.Krik  tərəfındən  sübut  ediİmişdir.  Digər  misaİ:  gen  - 
irsi  materiaiın  vahididir-  bu  orqanizm  üçün  xaraktcrik  olan  eİe- 
mentar  əiamət  haqqında  informasiyadan  ibarətdir  və  onun  təkrar 
yaranmasmı  təmin edir,  müəyyən zülaiın  sintezi  onun yaranması- 
nı  avtomatik  təmin edir və  bununla  da orqanizmin  bütün kimyəvi 
reaksiyaiarını  idarə  edir və  bu  noticə  etibarı  ilə  növün sabitliyinə 
gətirib  çıxanr.  Nəhayət,  hüceyrə  -  elementar  canlı  sistcıııdir  -  bu 
orqanizmin  spesifıkası  haqqında  informasiyanı  daşıyır  və  özüno 
uyğunlarmı  təkrar  yaradır.  Sonuncular  bu  yaxınlarda  şotland 
aiimiəri  tərəfındən  süni  yolla  -  qoyunun  hüceyrəsinin  klonlaşdı- 
nlması  yolu  ilə  sübut edilmişdir  (iaborator  şəraitdə  uyğun hiicey- 
rənin klonlaşdmlması  yoiu ilə  canlı qoyun yaradıİmışdır),
Biososial  informasiya daşıyıcılarının  ikinci  qrupu  -  canlı  orqa- 
nizmiər,  yaxud sadəcə  heyvanlardır.  Birinci  qrupdan  fərqİi  oiaraq 
onlar yalnız  irsi,  təbii  informasiyanı  deyil,  həm  də  necə  deyərlər 
öz  gücü  hesabına  qazanılmış  informasiyanı  (əzəidən  onlarda 
olan)  şəraitə  uyğun  olaraq,  seçməklə  və  heç  də  tam  olmadan, 
həm  təbıi,  həm  də  kombinasiya  ediimiş  ötürücüİərin  köməyi  ilə 
akkumulyasiya etməyə, Ötürməyə  qadirdilər.  Misal  üçün cv pişiyi 
cvdə  nəyi  etməyiıı  mümkün,  nəyin  isə  qeyri-mümkün  oiduğuna, 
harada  dımaqiarını  itiİəməyin  mümkün,  harada  isə  hcç  bir vəchlə 
qcyri-mümkün  olduğuna  dair  informasiyanı  toplayır  və  bu  infor- 
masiyanı öz balaİanna  verir.
Biososial  informasiya  daşıyıcılarınm  üçüncü  qrupu  insan  və  in- 
san qrupudur. Əgər birinci  qrupun daşıvıcıiarı  eyni bir informasiya-

---

m  passiv  şəkildə  mənimsəyir  və  ötürürlərsə,  ikinci  qrupun  daşıyı- 
cıları  da yeni  ınformasıyanı  seçməklə,  lakin  eləcə  də  passiv  şokil- 
də  qəbul  etməyə və  ötürməyə qabıldirlər,  lakin üçüncii  qrupun da- 
şıyıcıları  yeni  mformasiyaya tam  uğurlu  və  aktiv şəkildə  rnalik ol- 
mağa  cəhd  edirlər,  ondan  koakıet  şəraitə  uyğun  olaraq  ıstifadə 
edirlər (yalnız təbii deyil, nə  qədər ki, sosial,  siyasi,  mədəni vo s.), 
onu  ötürmək  üçün  xüsıısi  olaraq  yaradılmış  yayıcılardan  istifadə 
edirlər.  Aynca  insan  kifayət  qədər  məlum  (yaxud  nisbotən  mə- 
lum), az məlum və nadir informasiyamn daşıyıcısı ola bilər və bun- 
dan asılı olaraq nisbətən az qiymətli  bazar resursu ola bilər.
Daşıyıcısı insan olan informasiya maddi  formalara malik olma- 
ya,  yəni  ki,  bu  və  ya  digər  şəkildə  təsbit  olunmaya  bilər  və 
hər-hansı  bir  məqama  qədər  öz  təbii  daşıyıcısmdan  ayrılmayan 
(əks  təqdirdə  söhbət  ikinci  sinifdən  -  maddi  daşıyıcüardan  gedo 
bilər).  Zaman  keçdikcə  texniki  saxlama,  emal  vo  məlumatlan 
ötürmə  vasitələrinin  inkişaf dərəcəsindən  asüı  olaraq,  əzəli  daşı- 
yıcısı  qismində  yalnız  insamn  ola  büəcəyi  informasiyanın  böyük 
hissəsi  hər-hansı  bir  maddi  daşıyıcılarda  -  maqnıt  lentlərdə,  çap 
edilmiş  mətnlərdə,  videokasetlərdə  və  s.  təsbit  edilır,  Iakin  kod- 
laşdırüması  mümkün  otmayan  informasiya  isə  həmişə  olub  vo 
olacaq (obyektiv,  yaxud şüurlu),  misal  üçün gündolik və peşə təc- 
rübəsinə  əsaslanan  intuisiya.  Bu ciir  informasiya  daşıyıcı  olan  in- 
san ölən  kimi həmin informasiya da dərhal itır vo yalmz başqa iıı- 
sanda  informasiya  o  zaman  yaranır  o  da  birinci  insanın  keçdiyi 
həyat yolunu keçmiş olsun  (bu isə ııadir hallarda baş  verır),  müva- 
fıq halda yenı  səylor və zaman sərf edüir.
40-ci  illərin  sonunda  Norbert  Viller  təsdiq  edirdi  ki,  “ağılda 
saxlanüan  informasiya  ...  bilavasitə  müşahıdə  edılə  bilən  infor- 
masiyaya  nisbətən  daha  zəngin  və  müxtəlifdir”,  yoni  hər-hansı 
bir maddi daşıyıcılarda yerləşmiş  olur.
Biosostal  informasiya daşıyıcüarnm  şərhiııi  başa  vuraraq  qeyd 
edək  ki,  ümumi  xüsusiyyətlər  və  prinsipial  fərq,  adətən  yaytcı- 
lar olmadan tamamilə  əlıəmiyyətsizdir.  Demək olar ki,  maddi  in- 
formasiya daşıyıcüarı  və informasiya yayıcüan bir-birini  qarşüıq- 
Iı  şəkildə  tamamiayan  mailardır,  necə  ki,  misal  iiçün  audiokasset

---

və  maqnitafon,  disket və  kompüter
Informasiya  yayıcılan  -  subyekt  tərəfmdən  lazımi  məlumatla- 
rın  göndərıldıyı  və  qəbul  edildiyı  kanallardır.  Onlar  həm  tobii, 
həm  də  süni  ola  bilərlər.  Təbii  daşıyıcıları  şərti  olaraq  ıki  qrupa 
bölmək olar:
-  təbiət tərəfmdən  yaradılanlar  və  ınsamn  öz məqsədləri  üçün 
istifadə  etdikləri,  o  cümlədən  -  məlumatları  ötürmok  üçün  (misal 
üçün,  bir neçə yaşavış  məntəqəsini  birləşdırən çay):
-  eləcə  də,  təbiət  tərəfmdən  verilmiş,  lakin  molumatlıın  ötür- 
mək  üçün  insan  tərəfındən  xüsusi  olaraq  uyğunlaşdırılmış  (klas- 
sik nümunə - göyərçin poçtu).
Təbii  ötüriicülərin xüsusiyyətləri aşağıdakılardan  ibarətdir:
-  kapital əmanətlər tələb etmir, “istismar” xərcləri  minimaldır;
-  məlumatm  çatdırılma  vaxtı  praktiki  olaraq  insan  tərəfındən 
tənzimlənmir (təbii  amillərlə  -  çayın  axın sürəti,  təbii  şorait  və  s. 
ilə  təyin edilir);
- birbaşa geriyə əlaqə təmın edilmir;
-  məxfıliyə “təminat”  verilmir.
Təbii  informasiya  daşıyıcılarının  rolu  hazırda  əksər  ölkələrdə 
faktiki  nəzərdən  keçirilmir  və  onları  bazar münasibətləri  sahələ- 
rinə  cəlb etmək problemlidir.
Təbii  ki,  süni  yayıcılar  ınsan  tərəfındən yaradılmışdır.  Onlann 
əsas  fərqləndiricı  təbii  xüsusiyyətlərlə  müqayisədə  “davranışın” 
qabaqcadan görülə  bilməsidir;  insan  onların  fəaliyyətinə  tam  nə- 
zarət edir və tənzimləyir.
Hazırda  əsas yeddi  süni yayıcı  mövcuddur:  adi poçt,  radio,  tele- 
fon,  televiziya,  maqnitafon, televizıya  və  maqnıtafon  simbiozu,  vi- 
deomaqnitafon və  kompüter şəbəkələri  (elektron poçtu).  Qalanları 
(mısal  üçün,  radıotelefon,  faks  və  başqalan) ya yuxarıda sadalanla- 
rm növü,  ya da özünəməxsus  simbiozudur.  Süni yayıcılann funksi- 
yası,  yalnız  məlumatın  konkret  ünvan  sahibinə  çatdırılması  deyil, 
həm  də ötürülən infomıasıyaya icazə  verilmədən  əldə etməyə ma- 
neyə  yaratmaqdır.  İstifadəçilər  tərəfmdən  yayıcılara  qoyulan  tə- 
ləblər. İnformasiyalar üç əsas məqamla izah edilirlər:  çatdınlmanın 
verilmiş sürəti, məxfilıyin təmin edilməsi, rahat çatdınlma forması.

---