8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Xərclərin  böyük  payı  peterburqlularda  maddi  xidırıətlərə  ge- 
dirdi,  lakin  qeyri-maddilərin  içində  informasiya  xarakterli  xid- 
mətlər,  ilk  növbədə  təhsıl  və  hüquq  xidmətlərı  üstünlük  təşkil 
edirdi.  Bütövlükdə  pullu  xidmətlər  Peterburq  əhalisinin  ıstehlak 
xərclərində  1998-ci  ıldə  30% təşkil  edirdi  və  bunlanıı yansmdan 
çoxu  -16,54%  informasiya  xarakterü  xidmətlərin  payına  düşmüş- 
dür və bu  inkişaf etmiş  ölkələrin  analoji  göstəriciiəri  ilə  müqayi- 
sə  edilə bilər.
Əhalinin  xidmətlərə  çəkdiyi  xərclər  müqayiəsəli  qiymətlərdə 
artır,  yəni  yalnız tariflərin  artması  hesabma  deyii.  Beləki,  1998-ci 
ildə  bu  inkişaf  1997-ci  ıllə  müqayisədə  Peterburqda  9,9%  təşkıl 
etmişdir və  yalnız 0,6%  maddi  xarakterli  və tibbi  xıdmətlərin  pa- 
yma düşrdü,  nəticə  etiban  ilə qalan  9,6% - real artımdır.
1988-ci  ildə  pullu  xidmətlərin,  qeyri-maddi,  infomıasiya  xa- 
rakterli  xidmətlərə  çəkilən  xərclərin  həcmi  və  strukturu  (yan- 
var-sentyabr)  və  bu  da iqtisadiyyatm  birgə  inkişaf dövrü üçün  ki- 
fayət qədər xarakterikdır.
Cədvəl 8
i
M ilyon rubllarla
%-Iə
Pullu  xidm ətlor, comi
11292,7
100
Maddi  xaraktcrli  xidm ətlər
8864,6
! 
78,5
Qeyri-maddi  xarakterli xıdm otlor
2428,0
215
o  cüm lədən,  tibbi 
i
1560.3
4,96
Təhsil,  hüquqi vo  s.
1867,8
16,54 
|
Verilmiş rəqəmlər  informasiya resurslarının və  məhsullarmın  iq- 
tisadi  və  sosial  əhəmiyyətinin  inkişafma,  eləcə  də  bu  əhəmiyyətin 
cəmiyyətin  müxtəlif təbəqələri  tərəfmdən  dərk  edilməsinə  dəlalət 
edir.  Cəmiyyətin  işgüzar  həyatında  informasiyanııı  rolunun  artması 
XX  əsrin  sonunda  onda  təzahür  etdi  ki,  əhəmiyyətsiz  obyektlərlə 
-müxtəlif informasiya  ilə  -  sazişlər  öz  həcminə  və  inkişaf tempinə 
görə fiziki məhsullara görə bağlanmış  adi  sazişləri Ötüb keçmişdir.
Ayrıca  müstəqil  bir  ınəhsul  kimi  informasiyaya  olan  tələbat 
sənayeləşmə  dövründə  təşəkkül tapdı,  lakin onda xüsıısi  informa-

---

siya bazarının  yaranrnasma  səbəb  olmadı.  O,  bir  qayda  olaraq  ya 
istehsal  daxilində,  ya  da  ümumi  xidmətlər  bazarında  təmin  olu- 
nurdu.  Təxminən  XX  əsrin  son  üçüncü  hissəsindən  informasiya 
bazarı üçünü digərlərindən öz əlamətləri  və  fəaliyyot xüsusiyyot- 
ləri  ilə  fərqlənən  nisbətən müstoqil  tip kimi  göstərməyə başlayır. 
Bu  xüsusiyyətlərə  ardıcıl  şəkildə  vərdiş  etdiyimiz  kateqoriyada 
baxaq:  tələbat -  təklif -  qiymət.
5.4.  İnformasiyaya tələbat
Praktiki  olaraq  bütün  insanlar  informasiyaya  tələbat  duyur,  la- 
kin ona  tələbatı  yalnız nə  isə bir şeylə  - pul,  əmlak,  nüfuz,  həyatı 
ilə risk edən ödəniş qabiliyyətli  şəxslər və təşkilatlar göstərir.  Ən 
nəhayət,  nəyisə  itirmək  təhlükəsi  ilə  bağlı  risk  infomıasiyaya 
olan  tələbatı  təyin  edən  əsas  amildir.  Bir  məhsul  kimi  infor- 
masiyaya  dair  tələbatın  həcminə  qiymət təsir etmir,  əksinə  tə- 
ləbat  qiymətə  təsir  edir -  qiymətin  səviyyəsi  və  riskin  dərəcesi 
burada  birbaşa  asılılıqda  olurlar.  İnformasiya  bazarını  tohlil  edə- 
rək  informasiya bazarmı  onun daşıyıcıları  ilə səhv salmaq olmaz.
İnformasiyaya  tələbat  kütləvi  deyil,  o  özü  də  fıziki  məhsulla- 
rın  əksəriyyətinə  və  bir  çox  xidmət  növlərinə  nisbətən  çox  yük- 
sək  dərəcədə  fərdidir.  İnformasiyaya olan toləbattn yüksək fərdi- 
liyi  onun  kifayət qədər subyektiv faydası,  eləcə  de  insanların  ris- 
kə olan münasibətinin müxtəlifliyi  ilə  şərtləşmişdir.
Bir çox  adi  fıziki  məhsullardan və vərdiş  etdıyimiz  xidmətlər- 
dən fərqli  olaraq (müxtəlif  məişət  xidmətləri,  tibb,  istirahət  və 
s.)  qiymət  və  gəlirlərlə  təyin  edilən  İnformasiya  təlebatınm 
həcmi  bazar  münasibətlərinin  obyekti  kimi  əksər  hallarda  qey- 
ri-qiymət amilləri ilə təyin edilir.  Bu cür qeyri-qiymət amilləri  ilk 
növbədə  risk,  yenilik,  etibariılıq  və  dolğunluqdur.  Bunları  birinci 
qrup  adlandıraq.  İstehlakçıların  böyük  əksəriyyəti  üçün  əhəmiy- 
yətinə  gorə  ikinci  qrupu  (azalma  qaydasında)  aşağıdakı  amilİər 
yaradır:  müasirlik,  moxfılik  (surətlərin  olması,  yaxud  olıııaması), 
qəbul  edilən  ötürmə  forması.  Bölgü  əlbəttə  ki,  şərtidir.  İnforma- 
siyamn  fərdiləşmiş  məhsul olduğundan,  avrı-ayrı  amıllərin  ağırlı-

---

ğı  (çəkisi)  hətta  eynı  bır  ıstehlakçı  üçün  raüxtəlif voziyyətlərdə, 
yaxud ayrı-ayn zaman dövründə raüxtəlıf olacaq,  müvafıq  olaraq, 
onun bu mformasiyaya görə ödəraək  istədiyi  qiyəmət do müxtolif 
olacaq.  M üxtəlif istehlakçılar üçün bu daha yüksək dərəcədə əda- 
lotlidir,  çünki,  eyni  bir  informasıya  raüxtəlif  subyektiv  faydaya 
malikdir.
Bir  tərəfdən  adi  məhsullara  və  xidmətlərə  olan  tələbat  qrafıki 
də  buradan yaranır  və  digər  tərəfdən  -  nisbətən tez-tez  nəzərdən 
keçirilən koordinatlarda  (tələbat  (Q))  -  qiymət  (P)-  onlar bərabər 
görsənmirlər,  birincilərə  olan  tələbat  bu  bir  qayda  olaraq  az-ya 
çox  mənfıyə  (enişə)  malik  olan  əyridir.  İnformasiyaya  olan  tələ- 
bat isə -  qiymətlərin xəttinə paralel oln düz xətdir.
Birinci  qrafık  hər  hansı  bir  məhsula  tələbatın  həcmi  və  ona 
olan Y onun səviyyəsi  arasında aydın şəkildə tərsinə asılılığı  gös- 
tərir:  qiymət  nə  qədər  aşağıdırsa,  istehlakı  bu  əmtəə  vahidındən 
bir o  qədər çox  miqdarda almağa hazırdır.
Məhsul  informasiya olduqda isə  vəziyyət başqa  cür olur.  O adi 
vahidlərlə  ölçülmür.  Əlbəttə  ki,  informasiyanm  saxlanılması  vo 
ötürülməsi  ilə  peşəkar şəkildə  məşğul  olan dar mütəxəssislər uy- 
ğun vahidlərdən - bitlərdən  istifadə  edirlər,  lakin  istehlakçıya bit- 
lər deyil,  informasiyanın  Özü vacibdir,  özü də  müəyyən yəni tam, 
istehlakçının  düşdüyü,  yaxud  düşə  biləcəyi  vəzıyyotin  qeyri-mü- 
əyyənliyini  aradan  qaldırmağa,  yaxud  azaltmağa  imkan  verən 
“miqdarda”.  Buna  görə  də  D  xətti  -  informasiyaya  olan  tolobat 
xətti  -  absis oxu  üzrə  koordinatın başlanğıcından  bəzi  alıcınm tə- 
ləbat  duyduğu  və  haqqını  ödəməyə  hazır  olduğu  informasiyanın 
miqdarını  bildirən  kəmiyyətə  çəkilmişdir.  Əgər  infomıasiya  dol- 
ğun  və  etibarlıdırsa,  onda ona oian tələbat qrafık  baxımdan  məhz 
şəkildə  təsvir edildiyi  kimi  görsənəcək.
Hər  bir  konkret  halda  informasiyaya  olan  qiymotin  soviyyəsi 
müxtəlif olacaq,  belə  ki,  əksər hallarda  sadəcə  bir çox  qeyrı-qiy- 
mət  amillərindən  deyıL  subyektiv  itkiiərin  mümkün  hocmino 
onun  verdiyi  qiymətlə  və  onları  kompensasiya  etmək  qabiliyyətı 
ilə,  yənı  nətıcə  etıban  ilə bu razılaşdınimış  qiymət olacaq.
“Kəmiyyət-qiyəmət”  koordinatlarında  informasiyaya  tələbat

---