8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

insan  işləyirdi  və  bu  da  bütün  moşğul  olanların  7%  təşkü  edirdi. 
Vaşinqton  ştatında  Mıcrosoft  fırması  tərəfındən aparılaıı  tədqiqat 
göstərdi  ki,  nıəşğulluğun  tonıin  edilməsində  mohz  bu  sektor  ən 
böyük  multiplıkasiya  edən  effekt  verir;  çünki  Mıcrosoft  firması 
tərəfındən  bu  ştatda  yaradıimış  hər  bir  yeni  iş  yeri  təxminəıı  6,7 
yeni  iş  yeri  yaradır.  Bu çox  yüksək  omsaldır:  onu  dcmok  kıüıyət- 
dir  ki,  hətta  elmi-texniki  baxımdan  heç  də  sonuncu  olmayatı,  la- 
kin  müasir  İT-ı  sahəsində  işləyən  şırkətlərdən  gendə  qalan 
Boeing Co.  Bu göstərici  3,8  % keçə  bilmir.
Beləliklə,  İİ-i  üçün  Öz  strukturu  xasdır  və  onun  forqləndırici 
xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  burada  sənaye  iqtisadiyyatı  şora- 
itində  olduğu  kimi  dəqiq  sahə  bölüşdürülməsi  nəzərə  çarpır.  Sa- 
hə  strukturunun  genəlməsinin  xarici  təzahürü  kinıi  aşağıdakı  iki 
məqam çıxış  edir:
- 
müəyyən maddi  nıəhsulların  yaradılmasının  ixtisaslaşan  kor- 
porasiyalar  bu  və  ya  digər  infomıasiyaların  və  həm  indiki  mə- 
qamda,  həm də  gələcək  istehsala  səmtləşəıı  müvafiq xidmətlərin 
istehsalına  daha  çox  güc  və  vəsait  qoymağa  başlayırİar.  Üstəlik 
informasiya  istehsalı  bir  sıra  məqsədlor güdür -  satış  üçiin,  daxili 
istehiak üçün,  bıznes üzrə partnyorlarla mübadiiə iiçün, ycni  müş- 
təriləri  cəlb etmək üçün və  s.

---

IV FƏSİL.  İSTEHSAL GÜCLƏRİ  SAHƏSİNDƏ 
İNFORMASİYA
4. 1.  Informasiya anlayışı,  informasiya və elm
4.2. 
Informasiyanın xüsusiyyətləri.
43.  İnformasiya  bir predmet,  vasitə  və  əməyin  nətic.əsi 
kimi.
4.1. İnformasiya anlayışı, informasiya və elm
Bırinci  fəsildə  informasiyanın  nisbətən  ümumi  tərifı  verilirdi. 
Geniş  mənada  informasiya  dedikdə,  bir  subyektdən  digərinə  bir- 
başa və  dolayı olaraq verilən  elmlər başa düşülür və bunun da nə- 
ticəsində  maraqh  subyektin  düşdüyü  vəziyyətin  qeyn-müəyyən- 
liyi  aradan  qaldırılır,  yaxud  aşağı  düşür.  Informasiya  bioloji  və 
maddi daşıyıcylarda yerləşir və qorunub saxlamhr, təbii  və xüsusi 
olaraq yaradılmış  ötürücülərlə  ötürülür.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  elmi  ədəbiyyatda  onun  mahiyyətini 
və xüsusiyyətlərini az, yaxud çox açan informasiyanın kifayət qo- 
dər  çox  şərhinə  təsadüf  edilir.  “İnfomıasiya'’  sozü  hamıya  mə- 
lumdur,  hər kəs  bunun  nə  olduğunu  təsəvvür  edir.  Bununla belə, 
hər  bir  mücərrəd  anlayış  kimi  infonnasiyanı  ölçmək  çətindır  və 
buna görə  də yeganə və  vahid tərif vermək çətindir -  informasiva 
çoxölçülü  və  çox  hüdudludur.  Ən  mühüm  şəkildə  onu  həm  də 
predmet,  proses  hadisə  haqqında təsəw ü r yaradan  paramelrlərin, 
xarakteristikaların  birliyı  kimi  təyin  etmək  lazımdır.  Əlbəttə  ki, 
m əqsədlərdən  və  tədqıqat  sahəsindən  asılı  olaraq  torif  daha 
konkret olacaq,  lakin bununla belə həm də  daha  dar.  M üxtəlif pe- 
şə  sahələrində  bu  terminin  Öz  mənası  var və  informasiyanın  ınü- 
əyyən  üzünü işıqlandırır.
Todqiqat  noticəsindo  demək  olar  ki,  bütün  tərifləri  iki  ümumi

---

xüsusıyyətə  ayırmaq  olar:  l)  İnfonnasiya  həmişə proseslə,  horo- 
kətlə  bağlı  olur;  2)  İnformasiya  vəziyyətin  aydmlaşmasına  şərait 
yaradır,  eynı  zamanda  bu məlumata  malik  olan,  yaxud onu  veron 
insana, bu informasiya deyıl, bu onun üçün bılikdir.
Artıq  qeyd  edildiyi  kimi  xarıcdə  informasiya  iqtisadiyyatı 
problemlərinə  bizim  ölkəyə  nisbətən  daha  çox  diqqət yetirilir  və 
onunla  onun  daha  erkən  məşğul  olnıağa  başlayıblar,  bu  sahədo 
hamı  tərəfındən  tamnmış  korifeylər  meydana  gəlmişdir  -  K.Şen- 
non,  F.Mahİup,  C.Stiqler,  M.Porat.  İnformasiyanın  tərifınə  müx- 
təlif yanaşmalar  baxımından  dərinə  getməsək  qeyd  edək  ki,  ha- 
zırda  informasiyanın  üç  əsas  nəzəriyyəsi  əsaslandırılmış  və  işlə- 
nib hazırlanmışdır və onun qaydaları bir çox eİmlərdə aktiv istifa- 
də ediiir.
❖ statistik  informasiya nəzəriyyəsi (banisi  - K.Şemıon);
❖ kibemetik informasiya nəzəriyyəsi  (N.Viner);
<♦ məntiq-semantik  infonxıasiya  nəzəriyyəsi  (Karnat,  Bar-xiİ- 
iel və başqaları).
❖ Bütün  nozoriyyələr  üçün  ümumi  olan  odur ki,  onlar  Öz  ara- 
larmda əlaqəli olan üç problemin həlli  yoİİanm  göstorirlər:
<♦ hadisələrin,  proseslərin  mümkün  inkişaf  altemativlorinin 
cəminin  təyin edilməsi;
<♦ bu  aİtemativİorin  mümkünlüyünün  vo  onİarın  subyekt  üçiın 
əhəmiyyətinin kəmiyyət baxımmdan qiymətiəndiriİməsi;
<♦ semantik  infornıasiya  todbirlərinin  daxil  edilməsi  (kim,  ya- 
xud nə  üçünsə müəyyən dəyər öiçüsünə malik olan biiiklər).
Fəlsəfı  bir  kateqoriya  kimi  informasiya,  kibernetik  kommuni- 
kasiya proseslərndə,  yəni bu  və  ya digər ünsiyyətdə meydaııa gə- 
lən materiyanın ümumi xüsusiyyətidir.  Ciddi mənada informasiya 
və  elm  oxşar  hadisəiər  deyil,  baxmayaraq  ki,  hətta  çox  vaxt elmi 
ədəbiyyatda onlardan bir sinonim kimi  istifadə  edilir.  60-cı  iliorin 
ortasmda F.Mahiup informasiya və  elm  arasmdakı  fərqi  çox anla- 
şıqiı  şəkildə  əsaslandınlmışdır:  “Yeni  elmiərin  istehsalı,  onlar 
başqasına verilməyincə və bir nəfərdən çox  insanın əmlakı  olma-

---

ymca  bitmır”.  Daha  sonra  “iııformasiya  vermək  -  yəııi  bilik  ver- 
mək  deməkdir,  bilmək  informasiyanın  nəticəsi  ola  bilər.  İnfor- 
masiya  elmlər  (biliklori)  başqasınm  ağlma  qoymaq  məqsədi  ilə 
istehsal  edilir.  Adi  şəkildə  olan  ıstənilən  informasıya  başqasının 
ağlı  üçün bilikdir.  Sözün ən sadə mənasında  istənilən informasiya 
bilikdir,  baxmayaraq  ki,  istənilən  elmi  (bıliyi)  infonnasiya  adlan- 
dırmaq olar”.
Elm  (bilik)  fərdi  idrak  fəalıyyətinin  nəticəsi,  onun  köməyi  ilə 
gerçəklik  haqqında  əldə  edilmiş  anlayışlar  sistemidir.  O  həmişə 
öz  mülkiyyətçisi,  onu  yaradanın  şəxsiyyəti  ilə  bağlıdır.  İnforma- 
siya  isə  həmişə  hərəkətlə  bağiıdır,  “nəqliyyat”  çalarma  malikdir, 
yəni  elmlərin  (biliklərin) rabitə şəbəkəsi  ilə ötürülməsini bildirir.
4.2.  İnformasiyanm xüsusiyyətləri
İnformasiyanın  dəyəri,  yaxud  faydalıiığı  ondan  istifadə  edənə 
əlavə  hərəkət  azadlığı  vermək  imkanından  ibarətdir  və  bu  da  in- 
formasiyanın  öz  mahiyyəti  və  əsas  təyinatı  ilə  -  subyektin  düşo 
biləcəyi  vəziyyətin  qeyri-müəyyənliyini  aradan  qaldırmaq  qabi- 
liyyəti  iİə  şərtləşmişdinRabitə  idarəetmə  sistemlərinin  və  riyazi 
nəzəriyyənin  banisi  -  K.Şennon məhz  bu qabiliyyəti  informasiya- 
nın əsas xüsusiyyəti adlandırmışdır.
- 
Qeyri-müəyyənliyi  aradan  qaidırmaq  xüsusiyyəti,  informasi> 
yanın  kəmiyyət  ölçüsü  rabitə  sistemiərinin  Şennon  tərəfındən 
tərtib  edılmiş  vo  hazırda  fəaliyyətdə  olan  bütün  sistenılor  üçün 
prinsipial  olan ümumi  sxeminin əsasına  daxil  oldular.  Şennon  tə- 
rəfındən  yaradılmış  informasiyanın  sürət  düsturu  informasiyanın 
Ötürülməsi  üçün  sərf edilən  zaman  və  enerji  qənaətində  təzahür 
edən reai  praktik  əhəmiyyətə  malikdir.
Bir sıra ölkələrin sənaye əsrindən  informasiya əsrınə keçməsi, 
informasiyanı  - qeyri-maddi  rifahı  kifayət  qədər subyektiv  fayda- 
ya - əsl  istehsaİ  ehtıyatına çevirdi və ondan istifadənin effektivliyi 
adi  maddi  ehtiyatlardan  ıstifadə  edilmə  effektivliyini  artırdı.  İn- 
formasiyanın əsas  istehsal ehtıyatına çevirilməsi,  həm postsənaye 
cəmiyyətinin  əvvəİcədən  məqsədli  qurğusu,  həm  də  mtelektual

---