8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

nunla belə,  öyrənılən hər bir hadisənin verilmiş  inkişaf dövrü üçün 
vacib  şəkildə  modelin,  misal  üçün hər bir sektorun,  yəni  birinci  və 
ikinci sektorlann əsasını təşkıl edən karkası yaradan nısbətən hərə- 
kətsiz dementlər olmahdır.  Hal-hazırda təsəvvür etdiyimiz kimi bu 
model  Triada  öikələrində  XX  əsrin  sonu  -  XXI  əsrin  əw əlində 
formalaşmış iqtisadıyyat tipini dəqiqliklə təsvir edir.
3. 5- İnformasiya İqtisadiyyatının  mühüm 
tərkib  hissələri
İnformasiya  İqtısadiyyatı  modelinə  müvafıq  olaraq  burada  ıiç 
əsas? bir-biri  ilə six bağlı  olan komponentlərə ayırmaq  olar. Onla- 
rı  İİ-nın inkişafı  üçün əhəmiyyət baxımından sadalayaq.
Birincisi,  bunlar informasiyanın  istehlakçı üçün rahat  formada 
yaradıldıgı,  emal olunduğu və yayıldıgı  dairə və sahələrdir.  İİ-nın 
bu tərkib hissəsində dörd əsas sahəni  ayırmaq  olar:
1)  ən  geniş  şəkildə  tətbiq  olunan  və  iqtisadi  və  digər  ictimai 
fəaliyyətin  praktiki  olaraq  bütün  subyektlərinə  aid  olan  elmi-tcx- 
niki  informasiyanın  istehsali  ETİ-ı  prinsipcə  sadəyə  çevrilə  bil- 
məyən mürəkkəb  intellektual əmək məhsuludur:
2)  müvafıq  mütəxəssislər və  (klerklər)  kontor xidmətçiləri tə- 
rəfındən  başlıca  olaraq  özəl  biznes  maraqları  baxımından  kom- 
mersiya  informasiyasının  yaradıiması;  onun  istifadəçilərinin  da- 
irəsi  bu növ fəaliyyət çərçivəsi  ilə məhdudlaşır;  həmin müəssisə- 
yə və qismən onun tərəfdaşlarına aiddir;
3)  (klerklər)  və  kontor  xidmətçiləri  qismən  mütəxəssislər  tə- 
rəfındən ayn-ayn  subyektiərə,  yaxud onlann qrupuna aid  olan öz 
aralannda  hansı  bir  öhdəlik,  yaxud  vəzifə  münasibətləri  ilə  əla- 
qəsi  olan işgüzar informasiyamn yaradılması və yayılması;
4)  ayrı-ayrı  fıziki  şəxsləri  və  adətən  məxfi  xarakter  daşıyan 
maraqlandıran  digər  informasiyanın  buraxılması;  onun  yayılma 
miqyası çox əhəmiyytsizdır;
İkincisi,  bu  əsas  hissəsinin  universitetlər  təşkil  etdiyi  təhsii 
sistemidir.  Təhsil  sistemi  yalmz  milli  təsərrüfat  üçiin  işçilər  ha-

---

zırlamır,  həm  də  onlann  dünya  görüşünü  fonnalaşdırır,  onun  özii 
informasıya  istehsahnm  bır hissəsidır.  Bundan  başqa onun  insana 
təsiri  bütün  ictimaiyyət  instıtutları  üçün  vaxtı  uzadılmış  xarakter 
daşıyır,  buna  görə  də təhsıl  sisteminin  inkişafı  bütün  dıgərləri  ılə 
müqayisədə  qabaqlayıcı olmahdır.
Üçüncüsü,  maddi  istehsaL  Əlbəttə  ki,  heç  bır comiyyət  mad- 
di  rifahlar  istehsal  edilmədən mövcud ola bilməz və post  sənaye 
cəmiyyəti  də  istisna deyil.  Lakin onun xüsusi  çəkisi  bütün  ictimai 
istehsal  strukturunda  post  sənaye  cəmiyyəti  şəraitində  sənaye  və 
aqrar şəraiti  ılə  müqayisədə  xeyli daha sadədir.  Müəyyən şərtilik 
olmaqla  burada  öz əsas  sektoruna  ayırmaq olar və  bunlardan  isto- 
nilən  cəmiyyət  üçün  adidır,  üçüncüsü  isə  məhz  informasiya  cə- 
ıniyyəti  üçün xasdır;
-  bilavasitə  insan tələbatiarmı təmin edən məhsullann istehsalı;
-  ınformasiyanın  emalı,  saxlanılması,  ötürülməsi  vasitələrinin, 
yeni rabitə və telekommunikasiya vasitələrinin istehsah;
Dördüncüsü,  bu şaxələnmiş səhiyyə və  sosial müdafıə sıstemi- 
dir.  Bu  sistemin  İİ-ı  şəraitində  mühümlüyü  onunla  izah  edilir  ki, 
burada  qoyulan  əsas  məqsədlər  qismində  bir  o  qədər  kəmiyyot 
göstəriciləri  deyil,  nə  qədər  həyatm  keyfıyyət  göstoriciləri  çıxış 
edir (ÜM,  milli  gəlir və s.)
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  İİ-nin  qeyd  edilən  dörd  sektora  bölün- 
məsi kifayət qədər şərtidir. İnformasiya cəmiyyətındə çox vaxt ış və 
istirahət,  peşəkar,  kommersiya  fəaliyyəti  və  xobbi  arasmda  dəqiq 
hədd  qoymaq  çətindir,  çünki,  səhiyyə  və  sosial  ınüdafıənin  təhsıl 
sistemi  yalnız  qismən  iqtisadiyyatm  komponentləri  kimi  çıxış  edir- 
lər, bir çox hallarda isə bu sahələrdə məşgul olanlann fəaliyyəti  baş- 
qa  sosial  institutlarla  bağlıdır  -  siyasətlə,  hüquqla,  mədəniyyətlə  və 
s.  mformasiya istehsalının özü də  heç də  həmişə  iqtisadi  münasibət- 
lərin predmeti  deyil.  İİ-nin xüsusiyyəti  bundan ibarətdir.
İİ-nın  bütün  əsas  komponentlərinin  ümumi  xüsusiyyəti  ondan 
ibarətdir  ki,  fəaliyyət  göstərmə  beşinci  və  qismən  altmcı  texnoloji 
quruluşun  bazasmda  baş  verir.  İctimai  istehsal  strukturuııda  beşinci 
texnoloji  quruluşun üstünlük  təşkil  etməsi  ölkənin  sənaye  əsrindən 
informasiya əsrinə  tam özüııəməxsus  keçmə  meyan  kımi çıxış  edir.

---

Xatırladaq ki, texnoloji  quruluş barlı  istehsaiların tam  sabıt bır- 
liyidir  və  burada  ilkin  istehsal  ehtiyatlarınm  hasilatından  tutmuş, 
müvafıq  son  məhsulİarm  istehsalına  qodər  qapalı  makroiqtısadi 
dövr baş  verir.  Texnoloji  quruluşun  özəyi  kimi,  tətbiq  cdilən,  ya- 
xud  kifayət qədor uzun  bir dövr ərzində faktiki  olaraq  bütün iqti- 
sadi  sahələr  və  dairələr üçün xas  olan  bazis  texnoloji  proseslərin 
müəyyən  yarımı  çıxış  edir.  Hər  bir  yeni  dövrün  təşəkkülü  üçün 
maddi  şərait  əw əlkinin  inkişafınm  gedişində  formalaşır.  İqtisa- 
diyyatm inkişafı  bu quruluşlann ardıcıl  və tədricən  əvəz olunma- 
sı  yolu  ilə  gedir.  Ilkin  təşəkkül  mərhələsində  hər  bir  yeni  texno- 
loji  quruluş  köhnə  enerji  daşıyıcılamdan  -  nəqliyyat  infrastruktu- 
rundan  istifadə  edir.  Xüsusi  uyğun  infrastrukturun  fonııalaşması 
iqtisadiyyatın baza sahəİərində yeni quruluşun  hökmranlığım mü- 
əyyənləşəndən  və  sonra  onlardan  əvvəlki  quruluşun  sıxışdınlıb 
çıxanlmasmdan sonra baş verir.
XX  əsrin  sonunda  dünya  iqtisadiyyatı  beş  texnoloji  quruluş 
keçmişdir və sıx  şəkildə altmcıya yaxınlaşmışdır.  Texnoloji quru- 
luşlarm  qısa  ümumiləşdirilmiş  xarakteristikası  cedvəl  3-də  veril- 
mişdir.  Qeyd edək ki,  quruluşlarm  bu cür dövriləşdinlməsi  başqa 
mənbələrdə bundan əhəmiyyətsiz dərəcədə  fərqlənə  bılər.
Cədvəl 3,
Texnoloji quruluşların  xarakteristikası
i
Quruluş
| 
N«
\
İntcnsiv 
ınkişaf il- 
lori
İnfrastrukturun növü
Aparıcı  iqlisadiyyat  sa- 
holəri
I
1785-1835
Nisbi  kanallar, yararlı 
yollar
Toxuculuq  sonayesi, 
kond  təsərrüfatı
II
1830-1890
D əm ir yollan,  Beynol- 
xalq gomiçilik
Yüngül  sənaye,  gomi 
qayırm a vo parovoz qa- 
yırma,  çıxarma  sahəloıi
III
|
1880-1940
Elektrik stansiyaları, 
bölüş-dürücü şobokə- 
lor,  telcfon
Kimya  sonayesi,  uni- 
versal  m aşınqayınna, 
yanacaq-enerji 
komplcksi (YEK), 
j 
clcktrotexniki  sənayc  |

---