8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

həsində yeni  texnologiyalar;
Əlbəttə  ki,  sənaye  aktiv,  yəni  avtomatlaşdırıimış  İE-ı  iiə  daha 
üstündür.  Avtomatlaşdırümış  İE-ı  isə  strukturuna,  təyinatına  və 
öz  əldə  ediimə  imkamna  görə  təsnifatlaşdırıian  müxtəiif məlu- 
matlar bazasıdır (MB).  M əsələn,  strukturuna gÖrə dokumentoqra- 
fik,  fotoqrafık, rəqəm,  mətn və  s.  məiumatlar bazasmı  fərqiəndir- 
mək  oiar.  Təyinatına  görə  işgüzar  informasiya  MB-nı,  mütəxəs- 
sisiər  üçün  MB  və  kütiəvi  informasiya  MB  fərqiəndirmək  oiar. 
İstifadə  ediiə  biimə  imkanına  gorə  MB  şəbəkə  vasitəsi  iiə  əldə 
edilə  bilən,  kommunikatıv  formaiarda  tirajiaşdırıimış,  proqram 
vasitələri  ilə  və  iokai  MB-na böiünüriər.
Miili  iqtisadiyyatda  məiumat  bazası  nə  qədər  çoxdursa,  onlar 
nə  qədər tam  və etibarlıdırsa,  onda meydana gələn probiemiər də 
bir  o  qədər tez  və  əsasiı  şəkiidə  həii  ediiər  və  bu  öz  növbəsində 
sosiai-iqtisadi  inkişafın  sürətİənməsinə  şərait  yaradır.  Məiumat- 
iar  bazasının  hazırianması  və  yaradıiması  sahəsində  dünya  iidcri 
olaraq  ABŞ  çıxış  edir:  90-cı  üiərin  ikinci  yarısında  oniar  hər  ii  5 
mindən çox məlumatlar bazası yaradırdıiar (Rusiyada 200 az).
Məlumatlar  bazasmın  kəmiyyətindən  başqa  milii  iqtisadiyyatın 
taraziaşdınimış  şəkiidə  inkişafı  üçün İE-ı  bərabər şokildə  böiüşdü- 
rülməsi  amiii  də  əhəmiyyətii  məna  kəsb  edir  (həm  ərazı,  həm  də 
saiıə kəsikiərində).  Beiə  ki, Azərbaycanda mütəxəssisiərin verdik- 
iəri  qiymətə  görə  İE-nin  həddən  artıq  qeyri-bərabər  bölünınüşdür 
və  bu  da onun böigəiərinin,  o cümiədən,  böyük fıziki  resursiar eh- 
tiyatınm  inkişafma mane olur.  Məsəiən, yaİnız Bakıda  elmi-texniki 
informasiyamn  74%,  idarəetmə  informasiyasınm  87%  və  denıək 
oiar ki, kommersıya informasiyasının 93% mərkəzləşmişdir.
Ümumiyyətlə  informasiya ehtiyatlan sahəsində tədqiqatiar bir sı- 
ra  obyektiv  çətiniikiərlə  bağiıdır  və  bu  məsəiələrin  eimi  baxımdan 
öyrənilməsi  və  müvafıq  oiaraq  tədris  ədəbiyyatmda  işıqlandıniması 
dərəcəsində  öz əksini  tapmaya  biiməz.  Aşağıdakı  konseptuai  prob- 
iemlər  müzakirə  və  həll  oima  prosesindədir:  milii  informasiya  re- 
susriarının  mahiyyəti,  cəmiyy'ətdə  mövcud  oian  İE-ı  kəmiyyət  və 
keyfıyyət  baxımmdan  qiymətiəndiriiməsi,  bu  cür qiymətlərin  meto- 
dikası,  İE-nin meyarlan, yaxud yeriəşdınlmə sıxiığı, eimiəmı deper-

---

sonlaşdıniması və mülkiyyət hüququnun intellektual  istebsal  məhsu- 
luna  görə  reallaşdınlma  mexanizmi.  Qeyd  edilən  problemlərin  həl- 
lindən ınformasiya ıqtisadiyyatmın nəzənyyəsi asılıdır.
3.2.  İnformasiya texnologiyaları və 
onların iqtisadiyyatda rolu
İnformasiya  texnologiyalan  dedikdə  (İT)  bütün  fəaliyyət  saho- 
lərində  informasiyanm  yaradılması,  emalı,  saxlamlması  və  ötürüi- 
məsi  üçün  hesabiama  texnikasımn  və  rabitə  sistemləri  vasitoiəri- 
nin cəmini başa düşmək iazımdır.  İT-ı informasiyanm istehlakçının 
ən  rahat  formada  istifadə  edə  bildiyi  və  dərhal  istifadə üçün  rahat 
formada  dəyişməsini  təmin  edir.  Onlar  informasiya  ehtiyatlann- 
dan  istıfadə  proseslərinin  həm  maddi,  həm  də  qeyri-maddi  isteh- 
saida  çətinliyini  azaidır,  informasiyanm  ötürülməsinin  və  qəbui 
edilməsinin etibariıhğını və  operativliyini yüksəldiriər.
İT-ı  növbəti baza texnoiogiyaiarına bölünürlər:
-  mikroelement komponentlərin texnologiyaları;
-  texniki  təminat texnologiyaları;
- proqram  təminatı  texnologiyaları;
-  kommunikasiyalann texnologiyalan.
İT-nın  əsas  komponentiəri  mikroprosesorlar,  iokal  vo  qlobal 
kompüter  şəbəkələri,  robot  texnikası,  xüsusiləşdirilmış  avtomat- 
laşdmlmış  iş  yerləri,  proqramlaşdınlmış  nəzarətçilərdir  və  s.  İT-ı 
çox  tez  təkmiliəşir  və  bu  labüd  şəkildə  idarəetmə  fonnaiarında 
və metodlarında öz əksini  tapır.  Onlann inkişaünda aşağıdakı ten- 
densiyaları  qeyd  etmək  olar:  əm təə  xüsusiyyətlərinin yaxşılaşdı- 
rılması  və  informasiya  məhsullannın  və  xidmətlorinin  mürək- 
kəbiəşməsi,  kompanentlərin  uyğunluğunun  təmin  ediiməsi,  sa- 
hibkar və istifadəçi  arasında aralıq hissələrinin  ləğvi, simsiz kom- 
püter  texnologiyalannın  inkişafı,  informasiya  istehsah,  yayımı  və 
istehlak  proseslərinin  qloballaşdırılması,  müxtəlif  infonnasiya 
sistemlərinin qarşılıqlı nüfuz etməsidir.
M üxtəlif  informasiya  texnologiyalannın  işlənib  hazırlanması 
ılə  bir  çox  fırmalar  məşğul  olur,  iakin  bazarda  rəhbər  rolu  cəmi

---

bir neçə  şirkət  oynayır.  90-cı  ıllorin  sonunda  İT-ı  üzrə  dünya  tex- 
nologıyası  sənayesini  3  Amerika  İBM  rəhbərlik  edirdı  (ınfonna- 
siya  sistemlərınin  dünya  bazarlarınm  25%).  Digıtal  (DEC),  Uni- 
sus  vo  3  Yapon  fırması  -  Fujitsi,  NEC  və  Hitasbi  (hər biri  təxmi- 
nən  5%).  Bütövlükdə  İT-nın  dünya  bazannın  43%  Amerika  fır- 
malarma,  29%  Qərbi  Avropa  fırmalanna,  18%  Yaponiya  fmnala- 
rma  və  yalnız  10%  bütün  yerdə  qalan  ölkələrin  fımıalarına  məx- 
susdur.  Məhz bu ilk 6 fırma dünya İT-ı bazarında əsas fırmadırlar: 
onun  inkişaf  istiqamətlərini  və  miqyaslannm,  standartları  və  əl- 
bəttə  ki,  qiymətləri  təyin edirlər.  İT-ı  üzrə dünya bazarında  Rusi- 
ya şirkətləri  hazırda faktiki olaraq mövcud deyillər,  lakin ona  ma- 
raq  göstərilir və  1999-cu  ildə  bizim  ölkənin  beynəlxalq  telekom- 
munikasiya sərgisində  iştirakı  buna dəlalət edir.
XX əsrin  son üçdə birində  İT-ı  inkişafı  o qədər surətlə  gedirdi 
ki,  mütəxəssislər  bu  prosesi  kompüter  və  telekommunikasiya  in- 
qilablarmın  bir-birinə  qanşdığı  informasiya  inqilabı  adlandınrdı- 
lar.  Əgər informasiya inqilabına  qədər bəşəriyyət üç qlobal məlu- 
matların  ötürülməsi  sistemindən - radio,  teleqraf və  telefondan  is- 
tifadə  edirdisə,  indi  bunlara  kompüter  şəbəkələri,  peyk  və  mobıl 
rabitə,  həmcinin intemet əlavə olunnıuşdur.
İİ-yə  müvafıq  olaraq,  İT-na  (yeni  İT)  dedikdə,  nisbətən  dar 
nıənada  m üxtəlif  sahələrdə,  lakin  ilk  növbədə  təşkilati  ıdaroet- 
mədə  informasiya  fəaliyyətinin  fonna,  metod və  avtomatlaşdırıl- 
ma vasitələrinin cənıi  başa düşülür.
Artıq XX əsrin 70-cı  iliərində  ən  yeni  İT-ı  iqtisadiyyatda səna- 
ye baxımından inkişaf etmiş ölkələrin (SİÖ) struktur dəyişikliklo- 
nndə  aparıcı  qüvvə  oldular.  Ən  yeni  informasiya  texnoiogiyaları- 
nın yeni  dalğasının  meydana gəlməsi  Roma kiubunun iştirakçıla- 
nnın  verdiyi  qiymətə  görə  SİÖ-də  struktur  dəyişikliklərin  ilkin 
hərəkətverici  qüvvəsi  oldu.  İT-nın,  İİ-nin  texniki  əsasını  yaratdı 
və  bütün  əvvəiki  texnoloji  inqilablara  nisbətən  diiııyada  həddən 
artıq  böyük  dəyişikliklərə  səbəb  oidu.  Bəşəriyyətın  İT-nın  sayə- 
sində əldə etdiyi  ən böyük naüiyyət isə millı  sərhədlərə  malik ol- 
mayan  vahid  dünya  informasiya  məkanınm  yaradılması  idi. 
İT-nın  imkanlan  o qədər  genişdir ki,  onlann  iqtisadi  və  digər  fə-

---