8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

bir  o  qədər  İl-nin  özünə  deyii,  nə  qədər  informasiyanın  iqtisa- 
dıyyatm a aid  ıdi.  Eləcə  də  m üəyyənləşdirilm işdir  ki,  elmlərın, 
informasiyanın  istehsah  və  yayılması  məşğul  olanların  və  in- 
vestisiyanın  daha  da  böyük  hissəsini  özünə  cəlb  edon  dinamik 
inkişaf etmiş  sahənin  özüdür.  Artıq  əsrin  ortasında  aydın  oldu 
ki,  ayrı-ayrı  ictimai  istehsal  sahə  və  dairələri  arasında  sadəco 
olaraq  nisbətlərin dəyişm əsi  baş  vermir,  həm də  sosıal-iqtisadi 
quruluşun  keyfıyyət  baxımından  yeni  tipi  meydana  gəlir  və  bu 
dərketm ə yeni, postindustrial cəm iyyətin formalaşma problem- 
lərinə  həsr  edilmiş  daha  da  çox  sayda  olan  fəlsəfı  işlərdə  öz 
əksini  tapırdı.  Yaspers  o  cüm lədən  qeyd  edirdi  ki,  müasir  (in- 
formasiya)  texnikanm  meydana gəlm əsindən  sonra hər  şey  də- 
yişdi:  o  sosial  dinamikanı  kəskin  şəkildə  sürətlondirdi  və  dün- 
ya tarixində prinsipial  cəhətdən yeni  dəyişiklıklərə səbəb olan 
və  son  beş  min  il  ərzində  insanlara  məlum  olan heç  nə  ilə  mü- 
qayisə  olunmayan  amil  oldu.  Amerika  alimi  U.Dayzarda  artıq 
80-ci  illərin  əvvəllərində  informasiya  əsrinin  gəlməsini  onda 
görmüşdür  ki,  “bəşəriyyət  öz  bütöv  tarixi  ərzində  ılk  dəfə  bü- 
tün  ınsanları  bir  yerdə  birləşdirm əyə  qabil  olan  universal 
elektron  informasiya  şəbəskəsinin təkam ülü nəticəsində  bütün 
insanların rifahı  haqqında düşünə bilər7’.
İkinci  mərhələdə,  yəni  təxminən 60-70-ci  illərdə postsənaye  cə- 
miyyətinin  formalaşması  problemiııin  tədqiqatı  üçün  filosoflara  fəal 
şəkildə  iqtisadçılar, başlıca olaraq Amenka və  qərbi-avropa  iqtisad- 
çıları  qoşuldular.  Bu dövrdə  informasiya iqtisadiyyatının  əsas  müd- 
dəalannı  dəqiq  işlənib  hazırlanması,  sonunculann  tezlikiə  müstəqil 
elm sahələri olan bir sıra yarım sahələrə  bölünməsi həyata keçirildi. 
İİ-nin nəzəriyyəsinin inkişafma  bu illərdə  ən böyük töhfəni  F.Maıı- 
lup,  C.Stiqler, M.Porat, K.Errou kimi aliınlər vermişlor.
60-70-ci  illərdə  dərc  edilmiş  müxtəlif istehsal,  yayım  və  infor- 
masiyadan  istifadə  edilməsı  problemlərinə  həsr  edilmiş  kitab  və 
məqalələr  İİ-nin nəzəriyyəsinin  iııkişafmda  əhəmiyyətİi  rol  oyna- 
dılar və bu sahədə müasirlərin əsasına daxil  oldular.  Bclə ki,  70-ci 
illərdə  bir sıra törəyən İİ-ı  bu və ya digər problemlərinə  həsr edıl- 
miş  əsərlər,  nəşrlər olundu.  Bu sahədəki  elmi  işlənn  böyük hissə-

---

sini  fərqləndırən  ən  əsas  amil  -  informasıya  məhsullarınm  və  xid- 
mətlərınin maddi  rifahların  yaradılmasına  görə  ıkinci  dorəcoli,  ya- 
xud  tabeli  xarakteri  haqqmda  olan  tezisdir,  başqa  cür  desək  mfor- 
masiya  istehsalına ilkın olaraq ehtiyac dərəcəsindən  asılı olaraq  di- 
gər  sahələrə  xidmot  göstərən  ictimai  təsərrüfat  sahəsı,  dairəsi  ki- 
mi  baxıhrdı.  Lakin  informasiya  istehsalma  bu cür baxış  uzun  müd- 
dət hökmranhq etməmişdir.  Artıq 60-cı  ıllərin ortasından  F.Manlu- 
pun  XX  əsrin  II  yansımn  ıqtisadi  inkişafı  bir  o  qədər maddi  ehti- 
yaclann  mövcud olması  və  məhsuldarlığı  (yəni  torpağın,  əmək və 
kapitalın)  ilə  deyil,  nəinki  cəmiyyətdə  informasiyanııı  oldo  edilə 
bilməsi  və  sürəti,  eləcə  də  intellektual  kapitahn  həcmi  ilə  təyin 
edilir.  Məhz  bu  tezis  İİ-nm  nəzəriyyəsində  əsas  tezis,  bu  sahədə 
bütün müasir nəzəri  elmi  işlərin çıxış nöqtəsi  oldu.
Bu  dövrün  fəlsəfı  işlərinə  gəldikdə  isə  yeni  tip  iqtisadiyyatın 
yaranmasına və onun əsasında  formalaşan yeni tip cəmiyyətə dair 
çıxanlan  ümumi  nəticə  aşağıdakılardır.  İnformasiyamn  totbiqi 
nətıcəsində  qeyri-ehtiyatlara  çevrildikdə  sərvət  yaranır.  Sosi- 
al-iqtisadi  inkişafın  həlledici  amili  kimi  informasiya  çıxış  cdir. 
Post  sənaye  iqtisadiyyatı  ən  cəsarətli  texnoloji  layİhəlori  hoyata 
keçirməyə  imkan verən  informasiya bolluğunu  yaradır.
İnformasiya iqtisadiyyatı sahəsindəki 80-90-cı  illərin tədqiqat- 
ları  praktiki  olaraq  yeni  tip  təsərrüfatm  bütün  əhəmiyyətli  fəaliy- 
yət aspektlərini  əhatə  edır.  Onlar tamailə bu baxımdan əıı inkişaf 
etmiş  ölkələrin  -  ABŞ.  Qərbi  Avropa  və  Yaponiya  ölkolorinin 
təcrübəsini  öyronməyə  əsaslanırlar.  İİ-nın  nəzəriyyəsı  müvafıq 
olaraq əsasən Qərb alimləri  tərəfındən məhz qeyd edilon ölkələr- 
də  təcrübi tədqiqatlar nəticəsində qurulur.
2.2. İnformasiya iqtisadiyyatımn  meydana 
gəlməsinin obyektiv şərtləri
Sürətlə yayılmasma baxmayaraq İİ-ı  təsadüfı  hadısə kimi  çıxış 
etmir - o,  elmi-texniki  və  sosial  tərəqqinin  qanunauyğun nəticəsi- 
dir.  Onun  meydana  gəlməsi  tam  obyektiv  xarakter  daşıyır.  İnfor- 
masiya  iqtisadiyyatınm  meydana  gəlməsinə  qədər  yaranan  bütiin

---

proseslərin  dəqiq  xarakteristikasını  öyrənsək  yalnı/.  əsas,  zaman 
baxımından  ən  yaxın,  bilavasitə  şərtlər  sadaiayaq  (yaxud  təşək- 
kül  mərhələlərini),  göstərək.
I  -  XX  əsrin  ortasında  maşın  istehsaiının  inkişafı  maddı  ısteh- 
sal  sahələrində  ilk  avtomatların  yaradılmasma  və  uğuriu  fəaİiy- 
yətinə  səbəb  oidu;
II  -  sənaye  istehsaiımn tam avtomatiaşdırıiması  yalnız  mıkrop- 
rosessoriann  və  sənaye  robotlannm  tətbiq  ediiməsi  və  geniş  şə- 
kildə mənimsənilməsi  sayəsındə  70-ci  illərin sonuna miimkün oi- 
du.  Tamamiİə  avtomatİaşdınimış  müəssisələrin  ən  parlaq  nümu- 
nəsi  "Fanis"  Yapon  fırmasının  zavodları,  eiəco  də  İsveç  və 
ABŞ-nın avtomobii şirkətiərinin  quraşdırma müəssisələri  oldu.
III  -  80-ci  iiiərin  ortasında  sənaye  baxımıındau  inkişaf  ctmiş 
ölkələrdə  idarəetmə  informasiya  sistemiəri  aktiv tətbiq ediinıəyə 
başiandı,  yəni  rifahiarın  bilavasitə  yaranma  səviyyəsındən  onia- 
rın  idarəedilmə  səviyyəsinə  qədər avtomatiaşdırma vo  kompüter- 
İəşdirmə prosesiəmin yayıiması  baş verdi.
IV -  90-cı  iİiərin birinci  yarısından dünyada ə w əiiə r pərakən- 
də  istifadə  ediiən proses və ehtiyatları  biriəşdirən biriəşmiş  infor- 
masiya sistemİəri  fəaliyyət göstərməyə başiadı.
V  -  müasir  informasiya  texnologiyaiarının  və  telekommunika- 
siyaiann  inkişafı  90-cı  iilərin  ikinci  yarasında əsi qiobaİiaşdımıa- 
nı  reallığa çevirdi.
Beİəiikiə,  ikimininci  ilin  sonu  yeni  tip  iqtisadiyyatın  və  yeni 
texnoİoji  istehsal  üsulunun  coşğun  inkişafı  iiə  xaiırianırdı.  Qeyd 
edək  ki,  informasiya  iqtisadiyyatınm və  ədəbiyyatda  təsadüf cdi- 
iən  informasiya  istehsal  üsulunun  eyniləşdiriiməsı  yaimz,  əgər 
söhbət  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  müasir  istehsal  bazasmda  mad- 
di-texnika  haqqında getdikcə  -  qanunauyğundur.  Texnoloji  isteh- 
sai  üsulu  dedikdə,  istehsaİ  qüvvələrinin  bütün  komponcntlərinin 
tarixi  baxımından  müəyyən  birləşmə  xarakteri  başa  düşüiür.  Hər 
bir  texnoloji  istehsai  üsuiuna  istehsai  güciərinin  xüsusi  strukturu 
xasdır.  Məsəiən,  aqrar cəmiyyət  üçün  istehsalın  texnoloji  istehsal 
üsuluna sxematik oiaraq  aşağıdakı  kimi təsəw ü r ctmək  olar:

---