8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

2.4.  İnformasiya termininin  meydana gəlməsi
Lüğəvi  mənda  "termin"  sözü  özü  nədir?  'Termın"  -  sözü  ısti- 
lah,  elm,  texnika,  sənət  və  s.  sahəsində  müəyyərı  anlayış  ifadə 
edən söz, ad, təbir; formal məntıqdə - sözlə  ifadə edilən məftıum.
“Termin  ’Tnformasiya"  ilk dəfə  lokal  -  çoxterminal  informasi- 
ya-  hesablama  sistemləri  kütləvi  şəbəkə  xidməti  zamanı  yaradıl- 
mağa başladı.
Bir sıra iqtisadçı alimiərin fıkrincə “İnformatika”  temıini  iik oİa- 
raq  60-cı  üiərdə  Fransız aiimiəri  onu eimi  baxımdan eimi dilə daxii 
etdiiər. Həmin dövrdə “İnformatıka ’ dedikdə onlar eiektron hesabla- 
ma  maşınİannm  köməkliyi  ilə  informasiyamn  emaimı  öyrənən eim 
sahəsini nəzərdə tuturduiar.  Latın sözü olan “İnformatio’’ (informati- 
ka) iki terminin ixtisasiaşdıniaraq biriəşməsindən yaradılıııışdır. uİn- 
formation” (informatika) və “avtomatıque” (avtomatika).
Bu  terminlər  biriikdə  lüğəti  mənada  ‘Tnformatika  avtomatika- 
sı” və ya ‘Tnformasiyanın avtomatik emalı” kimı başa düşülürdü.
“İnformasiya  termini  özü  İatm  sözündən əm əiə  gəlmiş  "Infor- 
matio"  mənası  daşıyır  və  bu  kimi  məna  ifadə  edir  -  aydınlaşdır- 
maq,  xəbər vermək,  izah və  şərh etmək.
İngilis  diili  ölkəiərdə  “İnformatika”  tennini  60-cı  illərdə  “İn- 
formatika”  (İnformasiya  elmi),  70-ci  iiiərdən  başiayaraq  “Com- 
puter science”  ( kompüter texnikası  eimi) kimi  ifadə  olunmuşdur.
Keçmiş  İttifaqda  (SSRİ-də)  50-ci  illərin sonİanna kimi  “İnfor- 
matika  termini”,  “Eimi-texniki  tərəqi”,  60-cı  iliərin  əw əllərin- 
dən isə  “İnformatika”  adiandırıimışdır.
Həmin  ad  altında  dünyada  iik  dəfə  monoqrafık  xaraktcrii 
dərsiik,  referativ jumai  nəşr oiunmuşdur.
Qeyd  etmək  İazımdır  kı,  50-ci  iilərə  kimi  oİan  dövrdə  sosial 
infomrıatikanın tarixi  eiementiəri  - kitabxanaşünashq,  bibilioqrafı- 
yaşünasiıq,  diiçiiik,  kitabxanaçıhq,  jumalistika,  riyaziyyat  və  ki- 
bemetika  elmlərinin,  təbiətşünasiıq  infomıatikasmm  ilkin  rü- 
şeymiəri  isə  fızika,  bioiogiya  və  geoiogiya  eimlərinin  inteqrativ 
eiementləri  əsasmda formaiaşdınimışdır.
“İnformatika71nın tarixi  baxımdan arsenaiınm fomıaiaşmasında

---

folsəfə,  məntiq,  iqtisadiyyat elmlərinm,  xüsusilə riyazı  infonnasi- 
ya nəzəriyyəsinin və  avtomatıkanm mühüm  rolu  olmuşdur.
Son illərdə “İnform atıka’nın müstəqil elm və təcrübı  fəalıyyət 
sahəsi  kımi  formalaşmasmda elektron texnikasınm,  xüsusilə  konv 
püterlərin  həlledici  rolu  olmuşdur.  Bu  baxımdan  mikroprosessor 
texnikasmm  70-ci  ıllərdə  yaranması  və  ınkişafı  ıkinci  elektron  in- 
qilabı hesab  edilə bilər.
Həmin  dövrdən başlayaraq hesablama texnikasmın  elementi ba- 
zasmı  inteqral sxemlər və mikroprosessor təşkil etmişdir.  Nətıcədə 
kompüter  texnikasınm  inkişafı  getdikcə  sürətlənmişdir.  Bcləİiklə 
informatika  anİayışı  yeni  məzmun  kəsb  edərək,  yalnız  kompüter 
texnikasınm  nailiyyətlərinin  izahı  deyil,  həm  də  infonnasiyanm 
emalı  və ötürülməsi  ilə  bağlı olan problemləri əhatə etmişdir.
İnformasiya  emalı  və  axtanşmm  bütün  fəaliyyət  sahələrinin 
aynlmaz  tərkib  elementi  olduğunu  və  fərdi  kompüter  istehsahmn 
geniş  vüsət  almasını  əsas  götürərək,  80-cı  ıllərin  ortalarında 
SSRİ-nin  orta  və  ali  məktəblərində  “İnformatika”  fəmıi  todris 
edilməyə başlanıldı.
Geniş  mənada  “İnfomıatika?’  kompüterlərin  və  telerabitə  vasi- 
tələrinin köməkliyi  bütün fəaliyyət sahələrində “İnformasiya”nın 
emah,  mühafızəsi  problemİərini  öyrənən  müxtəlif  elm,  texnıka 
və  istehsal  sahələrinin vəhdəti kimi  başa düşülür.
Məhdud  t‘İnfo^natika,,  qarşıiıqlı  əlaqədə  olan  üç  kompo- 
nentdon ibarətdir:
1.  İnformasiya daşıyıcılan  (vasitələri),  (data medium),
2.  texniki  vasitələr (harware),
3.  proqram  və  alqoritmik vasitələr (sortware);
ttİnformasiya,,ya üç nöqteyi  - nəzərdən yanaşıhr:
a)  fundamental  elm,
b) tətbiqi  elm,
c)  iqtisadiyyatm bir sahəsi.
İııformasiyalaşdınlmış  cənuyyətdə mformasiya emalı  sənayesi 
həlledici  sahəyə  xidmət edir.  Çünki  elmin,  texnikanm  və  istehsa- 
lın qarşıhqh  informasiya əlaqələrinin və vəhdətinin vasitə  və tex- 
nologiyalan “ İnformatika”  tərəfındən  işlənir və  tətbiq  edilir.

---

Təqdimat formasından  asılı olmayaraq şəxslər, əşya,  fakt7 hadi- 
sə və proseslər haqqında verilən məlumatlara  informasiya deyilir.
2.5.  İnformasiya inqilabının  mərhələləri
Birinci  informasıya  inqilabı  -  yazının  yaranması  ilə  bağlıdır. 
Bu  inqilab cəmiyyətdə  böyük kəmiyyət  və keyfıyyət sıçrayışı ya- 
ratmışdır.
İkinci  informasiya  inqilabı  -  təqribən XVI  əsnn  ortalanndaiı 
başlamışdır va  kitab  ixtirası  ilə  bağlı  olmuşdur.  Bunun  nəticəsin- 
də  sənaye  cəmiyyəti,  mədəniyyət  fəaliyyətinin  təşkili  koklü  su- 
rətdə dəyişmiş, kitablann  informasiya  funksiyaları  intensivləşmiş 
və genişlənmişdir.
Üçüncü  informasiya  inqilabı  -  XIX  əsrin  sonlannda  elektri- 
kin  ixtirası  ilə  bağlı  olur.  Elektrikin  istifadəsi  nəticəsində  istəni- 
lən  həcmdə  informasiyanın  yayılması  və  ötürülməsini  təmin 
edən teleqraf,  telefon  və radio yaradılmışdır.
Dördüncü  informasıya  əsri  -  70-ci  illərdən  başlamışdır  ki, 
mikroprosessorlar  texnologiyasının  və  fərdi  kompüterlərin  yara- 
dılması  olmuşdur.
Dövlət informasiya ehtiyatları
Dövlət  sirri  təşkil  edən  informasiya  ehtiyatlan  ılə  işləmə  qay- 
dalan  və  mülkiyyət  münasibətləri  uDövlət  sirri  haqqında”  Azər- 
baycan Respublikasımn qanununa və digər qanunvericilik aktlan- 
na əsasən  tənzimlənir.
3. Dövlət informasiya ehtiyatları
Dövlət  informasiya  ehtiyatlarının  formalaşdırılmasmda  dövlət 
hakimiyyəti  və  yerli  özünüidarə  orqanlan,  təşkilati-hüquqi  və 
mülkiyyət  formasından  asılı  olmayaraq  bütün müəssisə,  idarə  və 
təşkilatlar.  vətəndaşlar iştirak edə bilərlər.
Dövlət hakimiyyət orqanlan  onlann sərəncamında olatı  dovlot

---