8628 Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

aliyyət  göstəricilərini  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  gostərə  bilmə- 
dikləri  bir sahə,  yaxud istehsal məkanı  tapmaq çətindir.
İİ-nın  sosıal-iqtısadi  əhəmiyyəti  qarşılıqlı  şəkildə  bağlı  olan 
aşağıdakı  məqamlardan  ibarətdir:
-  onlar  öz  arasında  ayrı-ayn  işçiləri  deyil,  məkan  baxımdan 
bir-birindən  uzaq  düşmüş  və  ən  müxtəlif fəaliyyət  sahəsində  iş- 
ləyən  bütöv  kollektivtəri  bağlayırlar.  Bu  elmlərin emalı üçün  nə- 
zərdə  tutulmuş  özünəməxsus  sosiotexniki  sistemlərin  meydana 
gəlməsini bildirir:
-  dərhal  subyektləri  yaxınlaşdırır  (nəqliyyat  vasitələrindən 
fərqli  olaraq)  və bu  zaman,  enerji  və  maddi  ehtiyatlann  nıəsrəfi- 
nin kəskin şəkildə  azalmasına  səbəb  olur;
-  iş  keyfıyyəti,  komandada  kollektiv  əməyin  və  işin effektivli- 
yi  kimi  mühüm  istehsal  amillərini  yaxşılaşdınr,  müəssisənin 
müxtəlif bölmələri  arasında  ünsiyyətı  və  əlaqənı  yüngülləşdirir, 
qəbul  etdikləri  qərara görə  işçilərin  məsuliyyətini  artınr,  beləlik- 
lə,  İT-ı  daxildəki  şəraiti  -  və  fırma  arası  əməkdaşlığı  tnaksimum 
genişləndirir,  ona  çəkilən  xərcləri  azaldır  və  bununla  da  qlobal 
biznesin inkişafina  şərait yaradır.
3.3.  R.NolIan  mərhələlərinin  nəzəriyyəsi
İİ-ı  sənaye  iqtisadiyyatını  əvəz  etdi,  onun  bazasında  ənıələ 
gəldi,  lakin  bununla  belə  başqalanndan  prinsipial  forqlonən  öz 
xüsusi  köklərinə  də  malikdir.  İİ-ı  məhz  öz  stukturunu  nəzərdən 
keçirməzdən qabaq  Harvard biznes məktəbinin professoru  Riçard 
Nolan  tərəfındən  işlənib  hazırlanmış  İİ-ı  inkişaf məntiqini,  eləcə 
də  onun  strukturunun  formalaşmasını  dərindən  dərk  etməyə  im- 
kan verən m ərhələlər nəzəriyyəsinin üzərində dayanaq.
Sxemdə  üç  S  işarəsi  qoyulmuşdur  -  əyani  əyrilər,  oniann  hər 
biri  qabaqcıl  dövlətlərin  iqtisadi  inkişafındakı  müəyyən  eranı  təs- 
vir  edir.  Birinci  əyrini  R.Nollan  məlumatlann  emalı  adlandırmış, 
o,  60-cı  illərin  əvvəllərinə  qədər  yaranır  və  70-ci  illərin  sonu, 
80-ci  illərin  əvvəllərində  kəsilir.  Bu  dövrdə  sənaye  iqtisadiyyatı 
ona məxsus  olan dar ixtisaslaşma və əməyin  dəqiq bölüşdürülmə-

---

si  ilə  öz  inkışaf imkaniarını  tiikəndirərək yox olur.  Onun əvəzınə 
nə  ısə  bır  dövrün  əvvəlini,  yaxud  yaradıcı  dağılma  merhələlərini 
rəmziləşdirən  keçid  iqtisadiyyatı  gəiir (Y.Şumpeterin  tərıfmo  gö- 
rə).  Həm ayrı-ayrı  dar ixtisaslaşmış  istehsal  müəssisəiəri,  həm də 
sənaye  iqtisadıyyatının  sahə  strukturu  dagıimaya  məruz  qalır. 
Məiumatların  emal  erasının süqutu vaxtına görə qrafıkdə  S  şəkiili 
formaya  maiik olan Mıkro Eranın  ə w ə li  ilə üst-üstə  düşiir.  Keçid 
iqtisadiyyatı  az,  yaxud  çox  şəkildə  informasiya  iqtisadiyyatı  şək- 
linə  düşür - bu ısə 90-cı iiiərin əvvəlidir:  yaradıcı dağılma mərhə- 
iəsi  başa  çatır  və  sərt  ıyerarxiya  Prinsipi  iiə  deyil,  başiıca  oiaraq 
əməkdaşiıq prinsipləri  əsasında üfüqi əiaqələr əsasmda qurulmuş 
tLtransformasiya  ediimiş  müəssisə’’  mərhəiəsi  başlayır.  Sonuncu- 
lar  Şəbəkə  əsrinin  gəldiyini  bildirir  və  bu  müəyyən  mənada  in- 
formasiya  iqtisadiyyatına  uyğundur.  Şəbəkə  əsrinin  müvəqqəti 
inkişaf həddi  - bu təxminən XXI  əsrin  ikinci  onilliyidir.
Hər  bir  mərhəiənin  inkişafmın  nə  üçün  gərilmış  lakin  S  şək- 
iində  təsvir  edildiyni  qısaca  şərh  edək.  Qərb  alimləri  tərəfındən 
sübut ediimişdir ki, nə  isə bir faktorun təşəkkülü -  yeni  məhsulun 
yaradılması,  prosesin  inkişafı,  hər hansı  bir innovasiyanın  həyata 
keçiriiməsi  -  üç  pillədən, yaxud  mərhəiədən keçir:
A)  yaranma  -  nisbətən  ləng  prosesdir,  demək olar ki,  plan qra- 
fıkinə uygun olan  qrafıkdə  demək oiar  ki,  üfıqı  aşagı hissə  S.
B)  sıçrayışlı  inkişaf -  demək  olar  ki,  qrafıkdə  şaquii  orta  kə- 
sikdir.
C)  texnoioji  prosesin,  yaxud  məhsulun  tam  mükəmməlliyinə 
tədricən  nail olma -  qrafıkin yuxarı  maili  hissəsidir.
Sonuncu  mərhələdə  hətta  vəsaitlərin  əlavə  investısiyalaşdırıl- 
ması  bu  prosesin  inkişaf imkanlannm  tükənməsi  üzündən  texni- 
ki-iqtisadi  prosesi  təmin  etməyə  qadir  deyil.  Eynı  zamanda  köh- 
nənin  yox  olması  nəticəsində  veni  texnoloji  prosesin  yaranma 
prosesi  gedir.  Köhnə  və  yenı  texnolojı  proseslər müəyyən  zaman 
kəsiyində  birlikdə,  bir-bırinə  paralet  olaraq  mövcud olurlar  -  qra- 
fıkdə  bu  əyrılərın  qırılması  şəklındə  göstəriimişdir.  Köhnəimiş 
və  qabaqcıl  proseslərin  eyni  zamanda  sabit  şəkildə  mövcudluğu 
sistemın  yeniliyini  dərk etmək  baxımından hazıriıq dərəcəsi  amı-

---

lində  (o  cümlədən,  iqtısadi)  ümumi  şəkildə  mövcud  olan  bir çox 
amillərdən  asılıdır.
Bclə  ki,  təxminən  80-ci  illərin sonu,  90-cı  illərin ə w əlm ə  qo- 
dər Triada  ölkələrində  Mikro  Era və  Şəbəkə  Erası  eyni  zaınanda 
mövcud ıdi,  lakin eyni zamanda bırincı  öz həyat siklini başa çatdı- 
rır.  ikinci  isə başlayırdı.  Hazırda bu ölkələrdə R.Nolanın termino- 
logiyasına görə  Şəbəkə erası,  yaxud  İE hökmranlıq  edir.
3.4. İnformasiya iqtisadiyyatinin modeli
Qərb  alimləri  tərəfmdən  işlənib  hazırlanmış  6  sektorlu  iqtisa- 
diyyat  modelı  hal-hazırda  nisbətən  inkişaf etmiş  ölkəlordo  iqtisa- 
diyyatı  əks  etdinnir.  R.Nollanın  mərhələlər  nəzəriyyəsi  çərçivə- 
sində  bu  cür  model  ən  əsas  informasiya  iqtisadiyyatını  deyil,  ke- 
çid  iqtisadıyyatını  təsvir edir.  Bir çox  ölkələrin  milli  təsərrüfatla- 
rında  rəsmi  statistika  tərəfmdən  təsbit  edilən  6  sektorlu  modelə 
yaxşı  uygunlaşan  mühüm  dəyişikliklər  yaxşı  gözdən  keçirilir. 
Əsas dəyişikliklər aşağıdakılardan  ibarətdir:
Birincisi  Bırinci  və  ikincı  sektorlar,  yəni  çıxarma  sahəsi  və 
emal  sənayesi  maddi  adlandınla  bilən  vahid  sahədə  bırləşirlər. 
Birləşmə bir sıra obyektiv səbəblərdən meydana gəlir, o cümlədən:
-  həm  çıxaraıa,  həm  də  istehsalın  emal  sənayesindo  məşğul 
olanların  və  çıxaranlann  sayının  və  xüsusi  çəkisinin  azalması 
(misal  tiçün  ABŞ-da  1960-cı  ildən  90-cı  illorin  ortasma  qədər 
maddı  istehsalatda məşğul olanların payı  məşğul olanlann ümumi 
miqdarından 44%-dən 27%-ə dümüşdür).
-  maddi  istehsal  sektorunda,  ölkələrin ÜMD-də  istehsal  olun- 
muş məhsulun payının  azalması;
- qapalı  dövriyyə  Prinsipi  üzrə tullantısız  texnologiya əsasında 
fıziki  mallarm  istehsal  həcminin  artması  və  bunun  nəticəsındə 
xammalın əldə  edilməsi  və onun emalı  çox  şərti olur;
- təsərrüfatın çıxarma və əksər enıal sahələrində  istehsalm təşkili 
və idarəedilməsi prinsipləri təsərrüfatlar praktiki olaraq cynidir.
İkincisi.  Qalan  sektorlann  modifıkasıyası  baş  verir.  Üçüncü 
sektor  -  maddi  xarakterli  xidmətlər  (məişət,  nəqliyyat,  kommu-

---